Vleermuisonderzoekers horen regelmatig sprinkhanen op de batdetector en realtime recorders met afspeelmogelijkheden (hierna verder batloggers genoemd). Dit wordt vaak als lastig ervaren. Vooral het lang aangehouden geluid van de grote groene sabelsprinkhaan leidt tot irritatie, omdat de vleermuisgeluiden niet meer gehoord kunnen worden. Maar voor EIS Kenniscentrum Insecten zijn de sprinkhanenwaarnemingen juist waardevol. EIS roept daarom vleermuisonderzoekers op om sprinkhaangeluiden door te geven, om zo bij te dragen aan de kennis van deze soorten.

De kans bestaat zelfs om een nieuwe soort voor Nederland vast te stellen. De zaagsprinkhaan komt op enkele plaatsen in Duitsland vlak bij de Nederlandse grens voor, evenals net over de grens bij Vaals in België. Deze soort kan het makkelijkst via het karakteristieke klopgeluid met de batdetector worden waargenomen. Alle sprinkhanenwaarnemingen kunnen worden ingevoerd bij Waarneming.nl en Telmee.nl.

In dit document geven we informatie over de drie soorten die het meest gehoord worden op de batdetector: struiksprinkhaan, grote groene sabelsprinkhaan en bramensprinkhaan. Daarnaast behandelen we  kort de volgende, wat zeldzamere, soorten: sikkelsprinkhaan, heidesabelsprinkhaan, duinsabelsprinkhaan en zaagsprinkhaan. 

Opvallend is dat vooral soorten uit de groep van de sabelsprinkhanen worden gehoord door mensen die met batlogger / batdetector vleermuizen inventariseren. Dat komt omdat juist deze groep opvallend veel ultrasoon geluid produceert en bovendien ook vaak ’s avonds en ’s nachts nog te horen is. Bij krekels overheersen in de zang lage frequenties, terwijl veldsprinkhanen bijna alleen maar overdag te horen zijn.

Naast waarnemingen zijn we ook geïnteresseerd in jullie ervaringen. Als jullie afwijkende geluiden horen, die door sprinkhanen of andere insecten (kunnen) worden geproduceerd. zijn we zeer geïnteresseerd om opnames (met data) te ontvangen (eis@naturalis.nl).

Dit project werd mede gefinancierd uit Capacity Building NDFF van BIJ12. 

Hier geven we eerst een overzicht van de verschillende opnames per soort, daarna volgen de uitgebreidere besprekingen.

Struiksprinkhaan zang heterodyn 10 x vertraagd
Grote groene sabelsprinkhaan zang heterodyn 10 x vertraagd
Bramensprinkhaan zang heterodyn 10 x vertraagd
Sikkelsprinkhaan zang heterodyn 10 x vertraagd
Heidesabelsprinkhaan zang heterodyn 10 x vertraagd
Duinsabelsprinkhaan zang heterodyn 10 x vertraagd
Zaagsprinkhaan zang heterodyn 10 x vertraagd
Grote spitkskop zang heterodyn 10 x vertraagd
Schildboomsprinkhaan zang heterodyn 10 x vertraagd

Samengesteld door Baudewijn Odé en Roy Kleukers. Geluidsopnames en diagrammen door Baudewijn Odé.

Verspreiding Bijna overal in Nederland (zie kaart).

Periode Dieren zijn volwassen in de periode juli t/m eind november, maar vooral te horen in augustus en september.

Tijdstip Te horen vanaf het eind van de middag, op warme avonden tot ruim na middernacht.

Zang Lange series van korte syllaben, die iedere 2-6 seconden te horen zijn. Omdat de dieren vaak in koren zingen, hoor je verschillende individuen elkaar onregelmatig afwisselen. Ieder syllabe duurt 20-50 ms en bestaat uit 5-10 pulsen, met een vrij smalle piekfrequentie tussen 35 en 45 kHz. Vaak zijn nevenpieken (boventonen) rond 80 en 120 kHz te zien. Voor mensen is het geluid zonder hulpmiddelen niet (goed) te horen.

Batdetector Bij heterodyne instelling rond 40 kHz te horen als heel korte zoemgeluidjes, die een beetje lijken op baltsroep van sommige vllermuizen, zoals de gewone dwergvleermuis. Bij 10x time expansion is duidelijk te horen dat het om een korte serie van 5-10 pulsen gaat, die ieder hetzelfde vrij smalle frequentiespectrum hebben (zie figuur). Het klinkt een beetje als een snelle serie van vallende druppels of het langzaam raspen langs de tanden van een kam. Er zijn geruchten dat ook lieveheersbeestjes en oorwormen dit soort korte geluiden kunnen maken die op de batdetector worden gehoord. Hier ligt nog een uitdaging om dit eens onomstotelijk aan te tonen. 

Batlogger Wordt vanwege de hoge frequentie gemakkelijk opgenomen door een batlogger. In het spectrogram (zie figuur) is de korte korte serie met een vast, smal frequentiespectrum goed zichtbaar (zie figuur). Bij 10x vertraagd afspelen is het karakteristieke geluid goed te onderscheiden van vleermuizen. In een opname via de batlogger zijn geregeld zowel luide als minder luide syllaben te horen, afkomstig van verschillende individuen. 

Verspreiding Bijna overal in Nederland (zie kaart).

Periode Dieren zijn volwassen in de periode juni t/m eind oktober, maar vooral in juli t/m september te horen.

Tijdstip Te horen vanaf het middaguur, op warme avonden tot ruim na middernacht. De laat in de avond zingende dieren zitten vaak hoog in bomen.

Zang Lange snelle aaneenschakeling van ratelende syllaben. De syllaben zijn twee aan twee gegroepeerd en worden voortgebracht met een frequentie van 20-30 syllaben per seconde. Het geluid heeft een breed frequentiespectrum tussen 10 en 45 kHz, verdeeld in een aantal vaste deelpieken, o.a. rond 10 kHz. Voor oudere mensen is het geluid zonder hulpmiddelen niet goed te horen.

Batdetector Bij heterodyne instelling rond 20 kHz is de lange serie goed te horen, maar ook bij 40 kHz is de soort nog goed te horen. Bij 10x time expansion klinkt het geluid een beetje als een hese kip en is duidelijk te horen dat syllaben in groepen van twee zijn gerangschikt (zie detail 2).

Batlogger Wordt vanwege het hoge geluidsvolume en de hoge frequentiepieken rond 40 kHz gemakkelijk opgenomen door een batlogger. In het spectrogram is het vaste ritmische patroon van twee aan twee gerangschikte syllaben met een gelijk frequentiespectrum goed zichtbaar (zie detail 2). Bij 10x vertraagd afspelen is het karakteristieke geluid goed te onderscheiden van vleermuizen. Een voorbeeldopname is hier te downloaden.

Verspreiding Komt voor in het rivierengebied, Zuidelijk Limburg en de Noordelijke Veluwe. Daarnaast verspreid in Oostelijk Twente en de Oostelijke Achterhoek (zie kaart).

Periode Dieren zijn volwassen in de periode eind juni t/m begin november, maar vooral in juli t/m september te horen.

Tijdstip Te horen vanaf het middaguur, op warme avonden tot na middernacht.

Zang Korte scherpe “sri”-geluiden, die vrij regelmatig worden herhaald (zie video hieronder). De geluiden bestaan meestal uit 3 (-4) syllaben, meestal een korte en twee langere. Omdat de dieren vaak in koren zingen, hoor je verschillende individuen elkaar onregelmatig afwisselen. Het geluid heeft een breed frequentiespectrum tussen 10 en 70 kHz, maar met een vrij duidelijke piek rond 25 kHz. Voor oudere mensen is het geluid zonder hulpmiddelen niet goed te horen.

Batdetector Bij heterodyne instelling tussen 20 en 30 kHz zijn de korte krassende geluiden goed te horen. Bij 10 x time expansion klinkt het geluid een beetje schrapend en zijn de 3-4 syllaben duidelijk te horen.

Batlogger Wordt vanwege de frequentiepiek rond 25 kHz gemakkelijk opgenomen door een batlogger. In het spectrogram is het vaste driedelige patroon goed zichtbaar. Bij 10 x vertraagd afspelen is het karakteristieke schrapende geluid goed te onderscheiden van vleermuizen. 

Verspreiding Verspreid in de zuidelijke helft van Nederland, komt meestal in lage aantallen voor. De soort is eind juli tot in november volwassen en zingt pas in de namiddag, avond en nacht.

Zang Er zijn twee soorten zang. Meestal zijn verspreid voortgebrachte korte, raspende syllaben te horen, met een breed frequentiespectrum tussen 10 en 40 kHz. Zeldzamer zijn 10-20 syllaben in een snelle min of meer aaneengesloten serie samengevoegd.

Batdetector Met een heterodyne batdetector is de zang goed te horen bij een instelling van 20-25 kHz. Bij 10 x time expansion zijn individuele tikjes te horen, als een grof krakende deur. Beluister ook de serie. 

Verspreiding Komt verspreid in de heidegebieden in het binnenland voor. Is half juni tot begin november volwassen en is zowel overdag als ’s avonds te horen.

Zang Het geluid is een snelle herhaling van sri-geluiden, 3-5 per seconde, sneller dan duinsabelsprinkhaan. Het geluid bestaat uit 4 syllaben, een eerste hele zachte en 3 luide. Het frequentiespectrum van de zang is breed, tussen 5-50kHz, hoewel de meeste energie tussen 20 en 30 kHz zit. Daarmee is het geluid slecht te horen met het blote oor.

Batdetector Met een heterodyne batdetector is de zang goed te horen bij een instelling van 20-30 kHz. Bij 10 x time expansion zijn individuele syllaben te horen, als ritmisch knarsen.

Verspreiding Verspreid in de kustduinen, zowel aan het vasteland als op de waddeneilanden. Volwassen van juni tot eind september, meestal te horen vanaf het eind van de middag, maar op warme avonden tot na middernacht.

Zang Het geluid is een snelle herhaling van sri-geluiden, 2-3 per seconde, trager dan heidesabelsprinkhaan. Het geluid bestaat uit 4-6 min of meer even luide syllaben. Het frequentiespectrum van de zang is breed, tussen 5-40kHz, hoewel de meeste energie tussen 20 en 30 kHz zit. Daarmee is het geluid slecht te horen met het blote oor.

Batdetector Met een heterodyne batdetector is de zang goed te horen bij een instelling van 20-30 kHz. Bij 10 x time expansion zijn individuele syllaben te horen, als ritmisch knarsen.

Verspreiding Deze soort komt nog niet in Nederland voor, maar is al wel enkele malen dicht bij de Belgische grens in de buurt van Vaals gevonden. De dieren zijn volwassen van juli tot in oktober, maar vooral in de maanden augustus en september te horen, vooral ’s avonds en ‘s nachts.

Zang De zang bestaat uit een ritmische serie van 2-3 seconde, bestaande uit korte tikjes. De tikjes zijn per 2-4 gegroepeerd en deze deelgroepjes worden in een serie 3-5 keer herhaald. De tikjes zijn individuele syllaben. Het frequentiespectrum van de zang is breed, tussen 10-35kHz, hoewel de meeste energie tussen 20 en 30 kHz zit. Daarmee is het geluid slecht te horen met het blote oor.

Batdetector Met een heterodyne batdetector is de zang goed te horen bij een instelling van 25-30 kHz. Bij 10 x time expansion klinkt de zang als trage zweepslagen, iedere slag een beetje anders.

Verspreiding Op dit moment bekend van een paar verspreide locaties met kleine populaties.

Periode Dieren zijn in Nederland waarschijnlijk volwassen in de periode juli t/m eind oktober.

Tijdstip Meestal te horen vanaf zonsondergang, maar soms ook aan het eind van de middag.

Zang De roepzang is luid en scherp elektrisch zoemen dat minutenlang kan worden aangehouden, meestal zonder onderbrekingen of alleen korte haperingen. Het geluid heeft een smalle piekfrequentie rond 14 kHz (sonogram). Bij nadere beschouwing blijkt iedere vleugelbeweging een geluid met een dalende toonhoogte te produceren, van ca. 17 kHz dalend naar 14 kHz (sonogram detail). De vleugels bewegen met een frequentie van 70-100/s. Op sommige geluidsopnamen is vooral deze frequentie als een laag zoemen hoorbaar. Boven de piekfrequentie is een breed spectrum aan frequenties aanwezig, tot 80-200kHz, waarschijnlijk afhankelijk van de positie van de microfoon ten opzichte van het dier en afhankelijk van demping door de vegetatie. Er wordt wel gespeculeerd dat deze permanente herhaling van ultrasone frequenties vleermuizen zou kunnen hinderen.

Voor jonge mensen is het geluid zonder hulpmiddelen goed te horen, maar ouderen kunnen het geluid van deze soort geheel missen.

Batdetector Bij heterodyne instelling rond 15-20 kHz (maar ook bij hogere frequenties) te horen als een laag brommen. Bij 10x time expansion is duidelijk te horen dat het om een snelle herhaling van fluitende toontjes gaat. Dan ook is te horen dat ieder fluittoontje een dalende toonhoogte heeft.

Batlogger Er is weinig ervaring met opnames met batlogger. Gezien de hoge frequenties in de zang helpt het niet om de trigger-frequentie hoog in te stellen als je deze soort niet wilt opnemen. In het spectrogram (zie figuur) is de herhaling van dalende toontjes bij 14kHz, en het overigens brede frequentiespectrum goed zichtbaar (zie figuur). Het karakteristieke geluid is goed te onderscheiden van vleermuizen.

Verspreiding Op dit moment alleen bekend uit Park Randenbroek in Amersfoort.

Periode Dieren zijn in Nederland waarschijnlijk volwassen in de periode augustus t/m begin januari, maar zijn waarschijnlijk vooral te horen in september tot november.

Tijdstip Te horen vanaf zonsondergang tot in de vroege ochtend.

Zang De roepzang is een lange serie van korte, overwegend ultrasone klikjes. Meestal begint een serie met geïsoleerde klikjes, maar het tempo kan toenemen tot vijf per seconde, en dan onafgebroken doorgaan. Bij zeer lage temperaturen is het tempo lager; een klik per vijf seconden gemeten. Individuele klikjes duren ongeveer 1 ms. Het geluid heeft een smalle piekfrequentie bij 20-21 kHz. In het frequentiespectrum is niet alleen een piek bij ca. 21 kHz te horen, maar ook een boventoon bij ca. 42 kHz. Voor mensen is het geluid zonder hulpmiddelen niet (goed) te horen.

Batdetector Bij heterodyne instelling rond 20 kHz te horen als heel korte klikjes. Bij 10x time expansion is duidelijk te horen dat het om één korte tik gaat die vertraagd een beetje klinkt als de sonar van een duikboot.

Batlogger Wordt vanwege de hoge frequentie gemakkelijk opgenomen door een batlogger, tenzij je de trigger-frequentie veel hoger dan op 20kHz instelt. In het spectrogram (zie figuur) is de korte tik met een vast, smal frequentiespectrum goed zichtbaar (zie figuur). Bij 10x vertraagd afspelen is het karakteristieke geluid goed te onderscheiden van vleermuizen.

Mannetje struiksprinkhaan (foto André den Ouden) en verspreiding in Nederland (2006-2015).

Boven: zang van struiksprinkhaan (oscillogram, spectrogram en frequentiespectrum; Batexplorer software). Onder: detail van zang van struiksprinkhaan (spectrogram (verticaal 0-156 kHz, horizontale schaal in ms) met oscillogram; bcAnalyze3Light software).

^{Mannetje grote groene sabelsprinkhaan (foto André den Ouden) en verspreiding in Nederland (2006-2015).}

Boven: zang van grote groene sabelsprinkhaan (oscillogram, spectrogram en frequentiespectrum; Batexplorer software). Onder: Detail van zang van grote groene sabelsprinkhaan (spectrogram (verticaal 0-156 kHz, horizontale schaal in ms) met oscillogram; bcAnalyze3Light software).

^{Mannetje bramensprinkhaan (foto André den Ouden) en verspreiding in Nederland (2006-2015).}

Boven: zang van bramensprinkhaan (oscillogram, spectrogram en frequentiespectrum; Batexplorer software).
Onder: Detail van zang van bramensprinkhaan (spectrogram (verticaal 0-156 kHz, horizontale schaal in ms) met oscillogram; bcAnalyze3Light software).

^{Mannetje sikkelsprinkhaan (foto André den Ouden) en verspreiding in Nederland (2006-2015).}

^{Twee details van zang van sikkelsprinkhaan (spectrogram (verticaal 0-48 kHz, horizontale schaal in ms) met oscillogram; bcAnalyze3Light software).}

Detail van zang van heidesabelsprinkhaan (spectrogram (verticaal 0-48 kHz, horizontale schaal in ms) met oscillogram; bcAnalyze3Light software).

^{Mannetje duinsabelsprinkhaan (foto André den Ouden) en verspreiding in Nederland (2006-2015).} 

Detail van zang van duinsabelsprinkhaan (spectrogram (verticaal 0-48 kHz, horizontale schaal in ms) met oscillogram; bcAnalyze3Light software).

^{Mannetje zaagsprinkhaan (foto Roy Kleukers). Deze soort is nog niet bekend uit Nederland.}

Detail van zang van zaagsprinkhaan (spectrogram (verticaal 0-48 kHz, horizontale schaal in ms) met oscillogram; bcAnalyze3Light software).

^{Grote spitskop (foto Roy Kleukers). Leiden, 2019.}

Oscillogram van 10 s van de roepzang van grote spitskop

Sonogram van 200 ms van de roepzang met op de verticale as frequenties van 0 tot 192kHz.

^{Schildboomsprinkhaan (foto Zomer Bruijn). Amersfoort.}

Oscillogram van 5 s van de roepzang van schildboomsprinkhaan

Sonogram van 2 s van de roepzang met op de verticale as frequenties van 0 tot 96 kHz.