Tentakel 47

Tentakel 47
Nummer 47 - 10 juli 2019

 
Telling rivierrombout

Het is weer tijd voor de rivierrombout. Larven van deze libel kruipen uit de rivier de strandjes op. Daar barst het huidje van de larve open en de libel 'sluipt uit'. De Vlinderstichting, EIS Kenniscentrum insecten en Waarneming.nl organiseren daarom weer de landelijke rivierrombouttelling. Invoeren kan via de speciale projectpagina.

De rivierrombout is een vrij zeldzame libel, kenmerkend voor het rivierengebied. De soort is Europees beschermd. Omdat de rivierrombout een verborgen bestaan leeft, weten we nog weinig van de soort. Langs de grote rivieren, waar de jonge libellen zich ophouden, komen relatief weinig waarnemers omdat er weinig andere soorten voorkomen. Oudere individuen zwerven van de rivier weg om overal en nergens voedsel te zoeken en worden ook weinig aangetroffen. Hoe het met de rivierrombout gaat, is daarom niet goed bekend. Door met zoveel mogelijk waarnemers in de uitsluiptijd van de rivierrombout naar de soort te zoeken, kunnen we gezamenlijk het verspreidingsbeeld actualiseren. Dus doe mee en zoek rivieroevers af op zoek naar deze bijzondere libel!

Wanneer?
De rivierrombout is het beste te inventariseren door te zoeken naar larvenhuidjes en vers uitgeslopen libellen. De oudere libellen vliegen namelijk weg van de rivier en zijn dan moeilijk op te sporen. Het uitsluipen van larve tot imago gebeurt in de periode juni-juli. De eerste uitsluipende dieren van 2019 zijn vanaf 9 juni al weer gezien. De rivierrombouttelling duurt daarom dit jaar van 20 juni t/m 15 juli.

Hoe zoeken?
Uitsluipende larven en dus ook de lege larvenhuidjes kunnen overal langs de grote rivieren gevonden worden, meestal op zandstrandjes en keien aan de basis van rivierkribben. Loop zo'n locatie zigzaggend af en zoek goed naar in het kale zand liggende huidjes. Vaak liggen de huidjes op enige meters van het natte zand, in de 'aanspoelzone'. Dat is de hoogste lijn waar golfslag van de rivier nog net komt en waar veel aangespoeld materiaal ligt. De huidjes zijn licht en waaien makkelijk weg. Kijk daarom extra goed in hoekjes waar weggewaaid strooisel terecht komt. Hier liggen vaak meerdere huidjes bij elkaar. Ook jonge, pas uitgeslopen imago's kunnen gevonden worden. Deze bevinden zich vaak in de ruigte achter de zandstrandjes. Ze vliegen weg bij benadering en vallen dan op door hun nog bleke verschijning en zwakke vlucht. Vaak gaan ze een klein stukje verderop weer zitten, zodat ze goed bekeken (en gedetermineerd) kunnen worden. Nog niet zoveel ervaring en benieuwd hoe de soort te herkennen is? Kijk op de website van De Vlinderstichting.

Waarnemingen doorgeven
Geef je waarnemingen door op Waarneming.nl of gebruik de app ObsMapp. De voortgang van de rivierrombouttelling wordt dan direct inzichtelijk gemaakt op deze website. Ook gegevens die zijn ingevoerd via Telmee of de app NDFF-invoer worden gebruikt, maar deze waarnemingen zijn niet direct zichtbaar op Waarneming.nl. Maak zo mogelijk een foto van het huidje of de libel ter documentatie en voer die in bij je waarneming.

Ook nulwaarnemingen zijn belangrijk!
Het is niet alleen belangrijk om te weten waar de soort gevonden wordt, maar ook waar wel goed naar de soort is gezocht, maar waar hij niet is gevonden. Het is daarom ook mogelijk om voor deze soort nulwaarnemingen in te voeren. Dus als je goed gezocht hebt in geschikt habitat, (richtlijn: minimaal een kwartier per 100 meter oever), vergeet dan niet een nulwaarneming in te voeren. Breng je alleen een flitsbezoek en vind je de soort niet, voer dan geen nulwaarneming in. De rivierrombouttelling wordt georganiseerd door De Vlinderstichting, EIS Kenniscentrum insecten en Waarneming.nl.

top

Bijeenkomst collectiedigitalisering

In de loop van de jaren gaat in het opbouwen van een insectencollectie energie, toewijding en vooral veel tijd zitten. Veel verzamelaars delen dan ook de zorg over de toekomst van hun collectie. Dit moet een plek zijn waar de collectie niet alleen goed beheerd wordt maar ook toegankelijk is.

Voor de toegankelijkheid van collectiegegevens en opname in een museumcollectie is digitalisering heel belangrijk. Om collectiedigitalisering meer onder de aandacht te brengen is de afdeling Entomologie van Naturalis begin 2019, in het kader van een Europees project, gestart met een proef waarbij verzamelaars worden geholpen om etiketgegevens uit hun collectie digitaal te registreren en daarmee beschikbaar te maken. Gebaseerd op de ervaringen uit deze proef wil Naturalis in het najaar een bijeenkomst organiseren met presentaties, discussies, demonstraties en hands-on mogelijkheden met betrekking tot collectiedigitalisering.

Heeft u een verzameling en bent u geïnteresseerd in een dag rondom collectiedigitalisering? Vul dan svp dit formulier in. Bij voldoende interesse ontvangt u later in het jaar meer informatie over de dag zelf.

Omdat dit verzoek via verschillende organisaties wordt verspreid is het mogelijk dat u deze mail meer dan één keer ontvangt. Onze excuses daarvoor.

Luc Willemse
Naturalis Biodiversity Center

top

Meinweg Ecotop 2019: Hout, leverancier van biodiversiteit, een onmisbare schakel

Op zaterdag 28 september 2019 vindt in Kasteel Daelenbroeck te Herkenbosch het natuursymposium Meinweg EcoTop 2019 plaats. Het wordt de 12e editie van de Meinweg Ecotop waarin Duitse en Nederlandse veldbiologen en natuurvrienden bijeen komen om hun kennis omtrent natuur grensoverschrijdend uit te wisselen.

Het thema van de Meinweg Ecotop 2018 is: Hout, leverancier van biodiversiteit, een onmisbare schakel. Het ochtendprogramma bestaat uit zes lezingen waarin onder meer aandacht voor bosreservaten, bosomvorming en knotbeuken. Daarnaast bijdragen over spechten, angeldragers in levende en dode bomen en paddenstoelen op levend en dood hout.

Deelname aan de Meinweg Ecotop kost slechts € 5,00 per persoon.

Voor meer informatie over het programma en inschrijven zie deze pagina.

top

Gallenexcursies

Matthijs Courbois organiseert i.s.m. Hans Roskam en Roelof Jan Koops de komende maanden diverse gallenexcursies.

Gallen-excursie Leidse duinen
In een duingebied dichtbij Leiden gaan we samen met de schrijver/bewerker van het Gallenboek op excursie. Hans Roskam is gallenkenner en speciaal van de galmuggen en in de nazomer zijn er nog veel kruiden waar juist veel gallen van galmuggen op te zien zijn.
Datum 24 augustus
Tijd 10:30
Verzamelplaats: wordt in de zomer bekend gemaakt aan degene die zich opgeven

Gallen-excursie Zwolle
Dit is de favoriete omgeving van de maker van de Veldgids Plantengallen, Roelof Jan Koops. Hij weet hier alle leuke plekjes en bijzondere soorten zo te vinden. We gaan mee met deze expert, wisselen ervaring en ideeën uit over welke gal je het best waar en wanneer kunt zoeken. Ook geschikt voor nieuw geïnteresseerden.
Datum 21 september
Tijd 10:30
Verzamelplaats: wordt in de zomer bekend gemaakt aan degene die zich opgeven

Gallen-excursie rivierengebied Wageningen
In het oostelijke rivierengebied bij Wageningen gaan we op Gallen-excursie onder leiding van Matthijs Courbois. Het rivierengebied en de overgang naar de stuwwallen zijn rijk aan boom- en struiksoorten, waar juist in de nazomer en het najaar veel te beleven valt. In het natte veel wilgensoorten, meidoorns, vlier, op de stuwwallen en overgangen iepen, lindes, es en bovenop het zand de allerrijkste soort aan gallen zomereik, daarnaast ook beuk en grove den. Datum 19 oktober
Tijd 10:30
Verzamelplaats: wordt bekend gemaakt aan degene die zich opgeven

Voor alle excursies geldt: opgeven en meer informatie bij Matthijs Courbois, 06-14493646.

top

Excursies: Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie


De Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie organiseert dit jaar weer diverse excursies.

20 juli 2019 Gulp en Geul Ook dit jaar gaan we weer samen met Marcel Wasscher naar Zuid-Limburg op zoek in een voor Nederland bijzonder landschap naar leuke libellen soorten. Wie weet wat voor spannends ons hier nog te wachten staat.

24 augustus 2019 Afhankelijk van wat er allemaal opduikt zullen wij 24 augustus op zoek gaan naar enkele libellen soorten die Nederland elk jaar van uit het zuiden binnen komen.

Najaar 2019: Dit najaar is er een libellenhuidjesdag waar wij alles gaan leren over hoe we huidjes moeten determineren. Deze dag wordt georganiseerd door Christophe Brochard en Ewoud van der Ploeg.

Meer info en opgave via de website van de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie.

top

Bijna alle Entomologische Berichten nu digitaal beschikbaar

The BHL (Biodiversity Heritage Library) heeft recent weer diverse nieuwe oude jaargangen van de Entomologische Berichten gedigitaliseerd en op de website gezet.

Ook de nummers 21, 39, 44 t/m 59, 62 t/m 66 en 68 t/m 73 en 75 staan nu op BHL. Dat betekent dat in combinatie met de nummers die op de NEV-website staan (alle nummers vanaf 65 waarvan de laatste 3 jaargangen alleen voor leden) nu vrijwel alle nummers van EB digitaal beschikbaar zijn.

Alleen de nummers 6, 16, 38, 40, 41, 60 en 61 ontbreken (nog).

top

Ongewervelden in de pers

Wrattenbijter van de vennen
De wrattenbijter is een sprinkhaan die op de meeste plekken in Nederland is verdwenen. Langs de akkerranden van de Hatertse en Overasseltse vennen leeft er gelukkig nog een grote populatie van de sprinkhanen. Het verhaal gaat dat de naam van het dier is afkomstig van Zweedse boeren, die de sprinkhaan gebruikten om wratten te verwijderen. De sprinkhaan schijnt sappen in zijn mond te hebben die tegen wratten gebruikt kunnen worden.

Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van vrijdag 10 mei is hier te bekijken.

Nationaal insectenonderzoek met speciale camera's
In Nederland is deze week een grote studie gestart naar de achteruitgang van de insecten. Het is een wereldprimeur. Honderd speciaal ontworpen cameravallen gaan op verschillende plekken in stad, natuur en platteland meten welke insecten voorbijkomen. Het bijzondere van deze camera's is dat ze werken met beeldherkenning. De techniek achter de automatische camera's is getraind met duizenden foto's van insecten van amateurs en professionals die de beelden op waarneming.nl beschikbaar stelden. In Vroege Vogels een gesprek met een van de initiatiefnemers van het grote landelijke insectenonderzoek: Theo Zeegers van EIS Kenniscentrum Insecten.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 19 mei is hier te beluisteren.

Wat nekt 't insect?
Insecten verdwijnen in rap tempo uit Nederland. Hoe erg is dat en wat kunnen we eraan doen? Elisabeth van Nimwegen en ecoloog Hans de Kroon van de Radboud Universiteit bezoeken Duitse entomologen die sinds 1989 bijhouden hoeveel insecten er rondvliegen in Duitse natuurgebieden. Ook in natuurgebied De Kaaistoep bij Tilburg hebben insectentellers de afgelopen 25 jaar het aantal insecten zien afnemen. "Beduidend minder kevers en nachtvlinders dan twintig jaar geleden", aldus teller Paul van Wielink. Vogelecoloog Theunis Piersma maakt zich eveneens grote zorgen. Door de insectensterfte zijn er steeds minder insectenetende vogels, zoals spreeuwen en zwaluwen. Bij 25 boerenbedrijven in Gelderland werd een groot aantal gifstoffen aangetroffen. Welke gevolgen heeft dat voor het insectenbestand?

Het tv-fragment uit de uitzending van De Kennis van Nu van woensdag 22 mei is hier te bekijken.

Waarom insecten zo ongelooflijk mooi zijn
Insecten verdwijnen in rap tempo uit Nederland. Hoe erg is dat en wat kunnen we eraan doen? We praten met insectenkenners en -liefhebbers Paul van Wielink en Theo Peeters. Zij hebben het insect in hun hart gesloten en leggen uit waarom insecten volgens hen de mooiste dieren op aarde zijn.

Het radio-fragment uit de uitzending van Focus van vrijdag 24 mei is hier te beluisteren.

Hoornaars: Dit is wat we weten over de "monsterwesp" in Nederland
De "monsterwesp" is terug in Nederland, viel de afgelopen dagen in diverse Nederlandse media te lezen. Op waarneming.nl regende het meldingen van mensen die de Aziatische hoornaar hadden gespot in hun tuin. Is er sprake van een invasie van het exotische insect? "Onzin", zegt hoornaarexpert Theo Zeegers tegen NU.nl. "Er is er zelfs maar één Aziatische hoornaar gevalideerd en daarvan is het nest verwijderd." Alle andere meldingen kwamen volgens hem van mensen die de Europese hoornaar aanzagen voor de Aziatische.

Het artikel van maandag 27 mei op NU.nl is hier te lezen.

Zuid-Kennemerland is een libellenwalhalla
Dat het slecht gaat met de insecten in ons land, dat verschijnt bijna dagelijks in het nieuws. Maar gelukkig gaat het met sommige soorten insecten in bepaalde gebieden nog wel goed. Bijvoorbeeld in Kennemerland waar in totaal veertig soorten libellen leven.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 2 juni is hier te beluisteren.

Zeldzame zandhommel
In de Biesbosch hebben planten ruimte om te bloeien. Vooral op de akkers die teruggegeven zijn aan de natuur komen veel soorten voor en die hebben een grote aantrekkingskracht op insecten, zoals de zeldzame zandhommel. Linde Slikboer van EIS Kenniscentrum Insecten bezoekt de Biesbosch met Menno Bentvelt.

Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van vrijdag 7 juni is hier te bekijken.

Regenworm uit onbekendheid halen
De regenworm is een zeer belangrijk dier en komt voor in vele soorten en maten. Toch is er zeer weinig over bekend en daar moet verandering in komen. Regenwormen zijn een ecologisch en economisch zeer belangrijke diergroep. Ze zorgen voor de afbraak van organisch materiaal, waardoor voedingsstoffen vrijkomen, en woelen met hun gegraaf de bodem om. Ze zijn dus ontzettend belangrijk voor de plantengroei en voor de stofkringlopen in het hele ecosysteem. Het is daarom verwonderlijk dat er zo weinig over deze diergroep bekend is. Tijd om hier verandering in te brengen en de regenworm uit de onbekendheid trekken. De jonge ecoloog Anne Krediet heeft een boekje gemaakt om zowel de levende regenwormen in het veld als de op alcohol bewaarde exemplaren te identificeren.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 9 juni is hier te beluisteren.

Lieveheersbeestjestijd is aangebroken op het balkon van Caspar
Caspar Janssen probeert dit voorjaar en deze zomer een vlinder- en bijenvriendelijk stadsbalkon te creëren. Hij doet tweewekelijks verslag van de ontwikkelingen en geeft tips om uw eigen balkon ook in een bijenparadijs te transformeren. Dit is aflevering 7.

Het krantenartikel uit de Volkskrant van woensdag 12 juni is hier te lezen.

Soorten sterven uit, maar het nieuwe Naturalis helpt dit te stoppen
Wie aan Naturalis denkt, denkt aan fossielen en dinosaurus Trix. Maar het museum is veel meer dan dat. Nu de verbouwing bijna klaar is, bereiden de medewerkers zich voor op hun nieuwe rol. Nederland moet zo leidend worden in biodiversiteitsonderzoek.

Het tv-fragment uit de uitzending van EenVandaag van donderdag 13 juni is hier te beluisteren.

Insecten onder hoogspanning
Soms is natuurbescherming niet zo moeilijk: gewoon wat selectiever maaien in plaats van vier keer per jaar de tondeuse over het grasveld van je bedrijventerrein en hup: 72% toename in het aantal insecten! Netbeheerder TenneT deed mee aan een proef die werd begeleid door de Vlinderstichting. Op drie hoogspanningsstations werd het maaibeheer aangepast, met een spectaculaire toename van vlinders en andere insecten tot gevolg. Nu wil de netbeheerder dit nieuwe beleid gaan uitrollen over een groot deel van haar ruim 400 hoogspanningsstations. 'Grote winst voor de natuur', vindt Albert Vliegenthart van de Vlinderstichting.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 16 juni is hier te beluisteren.

Hongerige honingbijen bedreigen de wilde bij én de natuur
Natuurbeschermingsorganisaties reguleren het aantal honingbijenkasten in hun terreinen om wilde bijen te beschermen. In Trouw wordt gemeld dat honingbedrijf Bijenbaas dit beleid omzeilt door stukjes grond op te kopen grenzend aan natuurgebieden en daarop grote hoeveelheden bijenkasten plaatst. Omdat het aantal honingbijen in de natuurgebieden daarmee toeneemt, wordt de concurrentie voor de wilde bijen navenant groter.

Het krantenartikel uit de Trouw van woensdag 19 juni is hier te lezen.

Landbouw kan de bijen juist wél helpen
Wie regels van integriteit negeert, komt tot verkeerde conclusies, stellen Koos Biesmeijer, hoogleraar in Leiden en Vincent Kalkman van het EIS Kenniscentrum Insecten en beiden van Naturalis Biodiversity Center. Wetenschapper is geen beschermd beroep. Iedereen kan wetenschappelijk onderzoek publiceren zonder zich aan de regels van wetenschappelijke integriteit te houden. Dit leidt tot creatief of onjuist gebruik van gegevens. De analyse van stichting Agri Facts (Trouw, 5 juni) laat zien hoe verkeerd het kan gaan. Ze stelt dat het bewijs dat wilde bijen doodgaan door neonicotinoïden, niet is geleverd; de bij floreert juist op het platteland. In haar analyse gebruikt Agri Facts echter methoden die de gestelde hypothese (neonicotinoïden leiden tot bijensterfte) niet testen, en trekt vervolgens conclusies die geen hout snijden.

Het krantenartikel uit de Trouw van woensdag 20 juni is hier te lezen.

Waar is de eikenprocessierups goed voor?
Is die eikenprocessierups nog ergens goed voor? Fractievoorzitter Gert-Jan Segers van de ChristenUnie vroeg het zich deze week af op Twitter. In alle berichtgeving deze week omtrent de overlast van de brandharen van de "terror-rups", zoals die in sommige media wordt genoemd, zou je bijna vergeten dat het hier om de rups van een mooi nachtvlindertje gaat, en dat het insect z'n plek in het ecosysteem heeft. Want wij mogen dan jeuk en bultjes krijgen van de rups, hij dient ook als belangrijke voedselbron waar veel eiwitten inzitten.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 30 juni is hier te beluisteren.

Stekers, prikkers en bijters
Muggen doen het. Maar ook wespen, mieren, kwallen en sommige vissen. Ze kunnen steken, prikken of bijten. En dat kan soms heel pijnlijk zijn. Of het leidt tot vervelende jeukende bultjes en andere ongemakken. Maar ze doen het niet voor de lol. Het is een kwestie van overleven. De komende weken gaan we het in Vroege Vogels hebben over de belangrijkste stekers, prikkers en bijters van Nederland. We trappen zondag af met de familie daas. Theo Zeegers van EIS Kenniscentrum Insecten is de grote Nederlandse dazenexpert. Onlangs verscheen zijn overzichtswerk over alle soorten in Noordwest-Europa.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 30 juni is hier te beluisteren.

Lopen voor het vliegend hert
Vijftien jaar geleden al vroeg entomoloog John Smit om waarnemingen van het vliegend hert door te geven, maar het is niet genoeg. Om een goed beeld te krijgen van verspreiding en ontwikkeling moeten er ook zogeheten transecten gelopen worden, monitoringsroutes. Eén keer per week, zes weken lang.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 7 juli is hier te beluisteren.

'Uitgestorven' mier leeft in N-Brabant
Na drie jaar zoeken zijn ze dan eindelijk gevonden: de uitgestorven gewaande amazonemier (Polyergus rufescens) blijkt nog springlevend. De slavendrijver kruipt diep onder de grond rond op een stukje heidegrond in Noord-Brabant.

Het artikel uit de Telegraaf van dinsdag 9 juli is hier te lezen.

top

Ongewervelden op Nature Today

Groene zandbij verovert twee nieuwe provincies
Niet met alle 360 Nederlandse bijensoorten gaat het slecht. Er zijn soorten die zich ondanks alle natuur- en milieuproblemen weten uit te breiden. Zo'n soort is de groene zandbij (Andrena viridescens). Dit kleine bijtje werd in 1997 voor het eerst in Limburg gevonden en breidt zich sindsdien langzaam uit. Dit voorjaar dook de groene zandbij opeens op in Noord-Brabant en Utrecht.

Lees hier het bericht.

STOWA laat trends waterinsecten en mogelijke oorzaken achteruitgang onderzoeken
Gaan onze aquatische insecten net zo achteruit als de vliegende landinsecten? Is het mogelijk om oorzaken aan te geven voor gevonden trends? En wat leren we daarvan? Dat zijn vragen die Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) wil laten onderzoeken door de Radboud Universiteit en EIS Kenniscentrum Insecten.

Lees hier het bericht.

Succesvolle lancering automatische insectentelling in Noord-Holland
Op een zonnig veld van zorgboerderij Saens Groen in Wormer kwamen recent onderzoekers en belanghebbenden bij elkaar voor de landelijke aftrap van een nieuw monitoringssysteem voor insecten. Het systeem maakt het voor het eerst mogelijk om volledig automatisch insecten te tellen én te herkennen.

Lees hier het bericht.

Nieuwe regenworm voor Nederland
In natuurgebied De Biesbosch is een nieuwe soort regenworm voor Nederland ontdekt. Dat is zondag bekend gemaakt in het BNNVARA-programma Vroege Vogels op NPO Radio 1. Het gaat om de Engelse dwergworm (Murchieona muldali). Het bodemdier is ontdekt door bioloog Anne Krediet. Hij kwam de soort op het spoor terwijl hij een boekje maakte over alle soorten regenwormen van Nederland.

Lees hier het bericht.

Maak kennis met de hyalommateek, de reuzenteek
De vondst van enkele hyalommateken (Hyalomma marginata) niet zo ver van Nederland maakte heel wat los. In dit natuurbericht een nadere kennismaking met deze reuzenteek op basis van informatie afkomstig van het European Center for Disease Prevention and Control. Waar komt hij nu voor en mogelijk in de toekomst bij een veranderend klimaat? Hoe jaagt hij? Op welke gastheren? Wat is de rol van trekvogels?

Lees hier het bericht.

Gebruik satellietdata biedt meerwaarde voor habitatonderzoek
Met de groene glazenmaker (Aeshna viridis) gaat het de afgelopen jaren slecht in Nederland. Dit komt door een achteruitgang van het aantal krabbenscheerplanten - de enige plant waar de libel haar eitjes op afzet. Wat de achteruitgang van krabbenscheer precies veroorzaakt, is onduidelijk. Satellietdata kunnen snel inzicht geven in plekken waar habitat verbeterd moet worden.

Lees hier het bericht.

Dit jaar voor het eerst Nederlandse zadellibellen?
Er zijn de afgelopen weken heel veel zadellibellen (Anax ephippiger) in ons land gezien. Deze soort uit Afrika komt regelmatig naar het Noorden, maar blijft meestal in Zuidelijk Europa. Dit jaar zijn ze er vroeg bij en er is op diverse locaties voortplanting vastgesteld. Mogelijk dat er over een aantal maanden Nederlandse zadellibellen tevoorschijn komen.

Lees hier het bericht.

Wat te doen bij gezondheidsklachten door brandharen van de eikenprocessierups?
In grote delen van Nederland kampen mensen met gezondheidsklachten als gevolg van de brandharen van de eikenprocessierups. In dit bericht een antwoord op veel gestelde vragen. Wat kunnen de klachten zijn, wat kan je er aan doen, hoe kun je ze voorkomen? Ook geven we antwoord op hoe je brandharen uit kleding krijgt, of dieren gevoelig zijn voor de haren en of je besmette groenten nog kunt eten.

Lees hier het bericht.

Stalmuursluiper bijt man in eikel
In de nacht van 4 op 5 juni is in Friesland een man in zijn eikel gebeten door een stalmuursluiper (Scotophaeus blackwalli), een spinnensoort van 9 tot 12 millimeter groot uit de familie van de bodemjachtspinnen (Gnaphosidae). Zover bekend betreft dit de eerste gedocumenteerde melding van dit gedrag.

Lees hier het bericht.

Inventarisatie ruim 20 duizend eiken: sterke toename eikenprocessierups
Twintigduizend eikenbomen zijn vorig jaar en dit jaar gecontroleerd op de aanwezigheid van eikenprocessierupsen. Het blijkt dat het aantal rupsen sterk is toegenomen. Op sommige plaatsen zijn er drie keer zo veel rupsen als in het piekjaar 2018. Opvallend is verder dat ze ook meer in bossen voorkomen dan voorheen. We verwachten dat half juli de eerste vlinders al gaan uitvliegen.

Lees hier het bericht.

Na veertien jaar weer amazonemieren gevonden in Nederland
De amazonemier is een sterk bedreigde soort in Nederland en even leek het er op dat soort was verdwenen. Na drie jaar zoeken op en nabij de laatste vindplaats in Noord-Brabant is de soort eindelijk weer gevonden; de eerste vondst in veertien jaar.

Lees hier het bericht.

top

Nieuws van Bestuivers.nl

Profiteren hommels en vlinders van begrazing?
Inzet van "grote grazers", zoals runderen en paarden, is een veelgebruikte maatregel in natuurbeheer. De beoogde effecten hiervan zijn onder andere het onderdrukken van boom- en struikopslag en het stimuleren van kleinschalige verstoringen die tot meer diversiteit kunnen leiden. Over de precieze ecologische gevolgen van begrazing door grote grazers in verschillende mate en onder verschillende omstandigheden is echter nog lang niet alles duidelijk. Zweedse onderzoekers voerden een driejarig experiment uit om te onderzoeken hoe begrazing door paarden de planten- en insectenfauna van graslanden beïnvloedt.

Zij vonden in de begraasde terreinen onder andere een hogere soortenrijkdom van planten en ook vonden zij hier meer hommels en dagvlinders. Een mooi resultaat, maar dit betekent zeker niet dat begrazing overal en onder alle omstandigheden te verkiezen is boven andere vormen van beheer. Niet alle natuur- en terreintypen lenen zich voor begrazing door grote grazers en bovendien verschillen de effecten van begrazing afhankelijk van onder andere de diersoort (paard, rund, schaap, etc.), de begrazingsdruk (aantal dieren per oppervlakte-eenheid) en de timing (jaarrond-, seizoens- of drukbegrazing). Studies zoals deze helpen wel om de te verwachte effecten beter te kunnen voorspellen.

Het artikel "Experimental rewilding enhances grassland functional composition and pollinator habitat use" is hier te lezen (geen open access). Of lees hier een blog n.a.v. het artikel.

Menno Reemer

top

Nederlandse Faunistische Mededelingen 52

Volgende week verschijnt nummer 52 van de Nederlandse Faunistische Mededelingen.

Daarin weer diverse nieuwe en herontdekte soorten en bijzondere waarnemingen voor de Nederlandse en/of Belgische fauna. Daaronder nieuwe en naar Nederland teruggekeerde haften, vondsten van de schildboomsprinkhaan <i<>Cyrtaspis scutata, de blauwe tuinplatworm Caenoplana coerulea, de platkopwesp Cephalonomia mycetophila en de witte platrug Propolydesmus germanicus, de biologie van de Europese kaakwesp Pseudogonalos hahnii, een recente vondst van de ernstig bedreigde kleine bonte wespbij Nomada roberjeotiana, de opmars van de hoornaars en deel 9 in de serie "Nieuwe en interessante Nederlandse wantsen".

Het nummer zal binnenkort bij alle donateurs van EIS Kenniscentrum Insecten in de bus vallen.

Voor overige geïnteresseerden is nummer 52 voor € 15,- te bestellen via eis@naturalis.nl. De factuur wordt meegestuurd met de bestelling.

Je kunt natuurlijk ook donateur worden. Je ontvangt dan behalve de NFM ook de papieren EIS-Nieuwsbrief en de Entomologische Tabellen gratis. Opgeven als donateur kan via een mailtje aan eis@naturalis.nl of via deze webpagina.

Roy Kleukers

 

</i<>
<i<>
Inhoud

</i<>
1-15 Nieuwe en teruggekeerde haften in Nederland (Ephemeroptera) - D. Drukker, M. Korsten, A. Klink, B. van Maanen & H.J. Hop
17-24 Verrassende vondst van de schildboomsprinkhaan Cyrtaspis scutata in Nederland (Orthoptera) - B. Odé & Z. Bruijn
25-41 Nieuwe en interessante Nederlandse wantsen ix (Hemiptera: Heteroptera) - B. Aukema, C.F.M. den Bieman, G. Lommen, G. van de Maat, L. Troisfontaine & P. Vossen
43-46 Vondst van de blauwe tuinplatworm Caenoplana coerulea in Nederland (Platyhelminthes: Geoplanidae) - S.A. de Waart
47-54 De witte platrug Propolydesmus germanicus, een miljoenpoot nieuw voor de fauna van Nederland (Myriapoda: Diplopoda: Polydesmidae) - M.P. Berg, A. Krediet & O. Franken
55-58 De platkopwesp Cephalonomia mycetophila nieuw voor de Nederlandse fauna (Hymenoptera: Bethylidae) - J. de Rond
59-71 De Europese kaakwesp Pseudogonalos hahnii in Nederland (Hymenoptera: Trigonalidae) - T.M.J. Peeters
73-78 Een nieuwe vondst van de kleine bonte wespbij Nomada roberjeotiana (Hymenoptera: Anthophila: Apidae) - J. Smit & T. Fernhout
79-86 Opmars van de hoornaars (Hymenoptera: Vespidae) - J. Smit
<i<>

top

</i<>
Veldgids dazen van Noordwest-Europa

Dazen zijn grote, opvallende vliegen. De vrouwtjes zijn berucht vanwege hun steekgedrag. Anders dan andere vliegen, zijn stekende dazen bijzonder hardnekkig. De familie van de dazen behoort tot de vijf families van opvallende vliegen die in ons land relatief goed bestudeerd zijn, de zogenaamde "leuke vliegen".

Van de andere vier families zijn reeds veldgidsen verschenen: blaaskopvliegen (Smit, 2013), roofvliegen (van den Broek & Schulten, 2017), wapen- en bastvliegen (Reemer, 2014) en wolzwevers (Smit, 2013). Met deze veldgids is de serie compleet.

Deze veldgidsen zijn opgezet om de herkenning mogelijk te maken met makkelijke kenmerken. Door de opkomst van de digitale fotografie en fora als dat van Waarneming.nl, is het aantal goede foto's de laatste jaren sterk toegenomen. Het is geen toeval dat de veldgids voor de dazen als laatste verschijnt. Het herkennen van dazen van foto's is, ondanks hun grootte, geen sinecure. Veel soorten lijken sterk op elkaar. Dat veel soorten ook variabel van kleur zijn, helpt niet.

Dat gezegd hebbende, kunnen kenmerken die juist aan levende beesten te zien zijn de determinatie soms vergemakkelijken. Zo levert de oogkleur en het patroon van banden of vlekken op het oog van levende beesten bijzonder nuttige kenmerken. Dergelijke kenmerken zijn geïntroduceerd in de laatste tabel voor Nederland en België (Zeegers & van Haaren, 2000). Deze veldgids breidt dit verder uit.

Theo Zeegers & André Schulten 2019
Veldgids dazen van Noordwest-Europa
Privé publicatie, gratis te downloaden van Waarneming.nl

top

Plant Galls of Europe

In 1964-1965 Herbert Buhr published his "Bestimmungstabellen der Gallen (Zoo- und Phytocecidien) an Pflanzen Mittel- und Nordeuropas". These keys were developed in the great tradition of cecidology in Europe. During the second half of the twentieth century a new generation of cecidologists expanded significantly our knowledge of plant galls and their distribution, about doubling the knowledge known before.

We concentrated on Buhr's keys, but implemented additions, especially for Southern Europe, from Houard (1908-1913): Les zoocécidies des plantes d'Europe et du bassin de la Méditerranée. The nomenclature of as well gall inducers as host plants has been updated, and information about specific groups of gall inducers has been reviewed and new insights have been given by a team of specialists. To the proxy 9,000 galls and malformations described by Buhr and Houard, we added about 1,250 new galls which have been described in the more recent literature. Moreover, we collected distribution data for total Europe and, if available, adjacent areas.

Roskam, J.C. 2019
Plant Galls of Europe - set Volume I - III. Keys to Plant Galls (Zoo- and Phytocecidia) of Central- and Northern Europe, with revised references to Clodomir Houard: Zoocecidia of Europe and of the Mediterranean Basin
Vol. I: Abies-Myrrhis
Vol. II: Narcissus-Zygophyllum
Vol. III: References, Plates, Index
KNNV Uitgeverij, 2292 pp.
verschijnt najaar 2019

top

Het nachtvlinderboek

Naast onze circa 100 dagvlinders leven er in ons land zo'n 2300 soorten nachtvlinders. Maar weinig mensen weten hoe omvangrijk, prachtig en divers deze groep is.

Het nachtvlinderboek behandelt alle 905 zogeheten macrovlinders onder de nachtvlinders. Met uitgebreide soortbeschrijvingen en inleidende teksten per familie biedt dit boek een schat aan informatie. Niet alleen de volwassen vlinders, maar ook rupsen komen aan bod.

Het boek bevat heldere foto's van vlinders en rupsen in hun omgeving, plus kleurenplaten met opgeprikte vlinders, zowel mannetjes als vrouwtjes, veelal op ware grootte. Inleidende hoofdstukken bespreken de biologie en ecologie van nachtvlinders.

Voogd, J. 2019
Het nachtvlinderboek
KNNV Uitgeverij, 640 pp.
verschijnt najaar 2019

top

Kansen voor fauna in natuurbeheer

Dertig jaar na verschijnen van het boek "Insektenbeheer" en twintig jaar na het OBN Preadvies Fauna, is er veel veranderd in het natuurbeheer. Tot in de jaren 1990 waren maatregelen vooral gericht op bodem en planten. Fauna zou automatisch mee profiteren van de maatregelen, ook wanneer deze grootschalig werden ingezet. Deze aanname bleek vaak onterecht en de aandacht voor specifieke knelpunten en mogelijke oplossingen voor fauna is dan ook sterk gegroeid.

Toch valt er voor fauna in natuurbeheer nog veel winst te behalen. Deze brochure geeft hiervoor handvatten, waarbij twee thema's in het oog springen. Ten eerste de binding van diersoorten met het landschap; het belang van mozaïeken en gradiënten, dynamische processen en kleine landschapselementen (microhabitats) voor diersoorten is zeer groot, terwijl deze moeilijk zijn te plaatsen in termen van vegetatie- of habitatdoelen. Ten tweede blijkt - vaak onzichtbaar voor het menselijk oog - de kwaliteit en beschikbaarheid van voedsel voor diersoorten af te nemen. Niet alleen door verzuring en vermesting, maar ook als onbedoeld neveneffect van herstelmaatregelen.

Deze brochure wil beheerders inspireren: welke kansen voor de fauna kunnen in jouw gebied beter benut worden en zijn bedreigingen in een vroeg stadium te signaleren? Hiervoor stellen we eerst het dier centraal: wat bepaalt hun kwetsbaarheid of tolerantie voor veranderingen in hun leefomgeving? Daarna wordt deze kennis vertaald naar de praktijk van beheer- en herstelmaatregelen. Uiteraard is deze brochure niet uitputtend. Voor verdieping over fauna in natuurbeheer staan er contactinformatie en interessante publicaties op de site Natuurkennis.nl en de laatste pagina's van deze brochure.

Nijssen, M., H. van Kleef, J. Bouwman & J. Noordijk 2019
Kansen voor fauna in natuurbeheer
OBN Expertisegroep Fauna, KNNV Publishing, Zeist. OBN/VBNE, Driebergen.

top

The ants (Hymenoptera: Formicidae) of Saba (Netherlands Antilles)

Saba is one of the smallest islands in the Caribbean at around 13 km2 and the smallest of all Leeward islands. The closest islands from Saba are 34 km (Sint Eustatius), 48 km (Sint Maarten) and 49 km (Saint-Barthélemy). The highest peak of the island is a dead volcano named Mount Scenery and is 870 m high, higher than that of the surrounding islands: Sint Eustatius 601 m, Sint Maarten 411 m and Saint-Barthélemy 286 m. The occurrence of various landscape types on Saba is remarkable, with tropical rain forest and desert as extremes.

Saba is a "special" Dutch municipality. The island belongs topographically to the Leeward Islands, a group of islands located where the northeastern Caribbean Sea meets the western Atlantic Ocean. Starting with the Virgin Islands, located east of Puerto Rico, they extend southeast to Guadeloupe and its dependencies.

Before the authors started their research on the Saba ants, only two ant species from the island were known. However, in 1937, 1949 and 1963 P. Wagenaar Hummelinck collected ant samples on Saba. P.H. Cobben did the same in 1956.

In March 2018, an ant focused inventory was made by the first author. This paper focuses superficially on the differences between the ants of Saba and other Leeward islands. As remarkably little is known about the ant fauna of these islands, such a comparison makes little sense. Only for the relatively large island Guadeloupe much is known about the ant fauna. The same applies to the even larger island of Puerto Rico (8870 km2), the closest large island, with 91 ant species.

Boer, P. & M.J.A. Boer 2019
The ants (Hymenoptera: Formicidae) of Saba (Netherlands Antilles)
Privé publicatie, gratis te downloaden van nlmieren.nl

top

Gasten van bijenhotels weer beschikbaar (3e druk)

Sinds begin vorige maand is het boek "Gasten van bijenhotels" weer beschikbaar. Het is de derde druk. Voor wie de eerste druk bezit, is op bestuivers.nl een lijstje met errata beschikbaar. Deze errata zijn verwerkt in zowel de licht herziene tweede (2017) als derde (2019) druk. De prijs is ongewijzigd (€ 27,50).

Het boek beschrijft in detail hoe je een bijenhotel kunt maken en aan welke eisen het moet voldoen. Ook beschrijft het uitvoerig welke "gasten" er in komen logeren. Diverse soorten bijen en graafwespen bouwen er hun nestjes in, en daar komen weer verschillende roofdieren en parasieten op af. Dit levert vele uren kijkplezier op, en dat in eigen tuin!

Het boek is zoals gebruikelijk bestellen via eis-nederland.nl/bestellijst.

van Breugel, P. 2019
Gasten van bijenhotels (3e druk)
EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden & Naturalis Biodiversity Center, Leiden

top

Veldgids Mieren van Europa

Al geruime tijd aangekondigd en nu dan eindelijk verschenen. Maar dan heb je ook wat!

De veldgids presenteert meer dan 400 soorten mieren uit West-Europa: beschrijving, verspreiding, mogelijke verwarring met andere soorten, habitat en biologie. Nooit eerder is in welke vorm dan ook een dergelijk verzamelwerk gepubliceerd.

Een uitgebreide inleiding beschrijft het leven en het gedrag van de mieren. De gids biedt twee identificatiesleutels: eentje voor in het veld en een morfologische identificatiesleutel voor werksters. Bijna 600 foto's tonen deze sociale insecten in close-up en in hun habitat.

Lebas, C., C. Galkowski, R. Blatrix & P. Wegnez 2019
Veldgids Mieren van Europa
KNNV Uitgeverij, 416 pp.

top

Tropische graafwantsen in Nederland

n het laatste nummer van Entomologische Berichten worden twee nieuwe exotische graafwantsen voor Nederland gemeld.

In 2018 werd de graafwants Rhytidoporus indentatus gevonden tijdens een inventarisatie met bodemvallen in Diergaarde Blijdorp in Rotterdam. Het betreft een populatie, omdat vijf individuen zijn verzameld, verdeeld over twee verwarmde kassen en vier vangstperioden. Rhytidoporus indentatus komt oorspronkelijk uit de noordelijke Caraïben en Florida en is waarschijnlijk met de aanvoer van tropische potplanten in de dierentuin terecht gekomen.

Tevens wordt in hetzelfde artikel de vondst uit 1996 van een enkel exemplaar van de van oorsprong Aziatische graafwants Fromundus pygmaeus in Oost-Souburg (Zeeland) gemeld.

Bron:
Aukema, B., Ph. Magnien, G. Bloem, J. Noordijk & L.-J. Nederlof 2019
A population of the American burrower bug Rhytidoporus indentatus in tropical greenhouses of a Dutch zoo (Heteroptera: Cydnidae)
Entomologische Berichten 79 (3): 106-107

Foto Rhytidoporus indentatus: Theodoor Heijerman

top

Microlepidopteranieuws uit Limburg

In 2016 en 2018 zijn te Sint Joost (Limburg) twee microlepidoptera nieuw voor de Nederlandse fauna ontdekt: Dryadaula heindeli en Nemapogon falstriella.

Er zijn enkele overeenkomsten tussen beide soorten. Ze hebben hetzelfde kleine formaat en binnen hun genus vallen ze op door de zeer donkere grondkleur van de voorvleugels.

De rupsen van D. heindeli leven in en van zwammen en die van N. falstriella waarschijnlijk ook. De aanwezigheid van beide soorten kan onder andere worden vastgesteld door gebruik te maken van feromonen die bestemd zijn om bepaalde wespvlinders (Sesiidae) te lokken.

Bronnen:
Schaefer, C., R. Hulsbosch, M. Prick & A. Schreurs 2019
Dryadaula heindeli (Dryadaulidae) en Nemapogon falstriella (Tineidae): twee microlepidoptera nieuw voor de Nederlandse fauna
Entomologische Berichten 79 (3): 97-101

Muus, T.S.T. 2019
Nieuwe en interessante echte motten (Tineidae sensu lato) in Nederland en België III.
Franje 22 (43): 25-30

Foto Nemapogon falstriella: Frans Cupedo

top

Stephostethus alternans, opnieuw een nieuwe doodhoutkever voor Nederland

In 2013 werd tijdens de jubelexcursie ter ere van het 25-jarig bestaan van de Sektie Everts in Zuid-Limburg een eerste vondst gedaan van de schimmelkever Stephostethus alternans.

Vervolgens werden in de periode 2015-2018 tien exemplaren gevangen op diverse locaties in Gelderland.

Stephostethus alternans behoort tot de zogenaamde oerbosrelictsoorten: soorten die alleen voorkomen in oude bossen met veel dood hout. Door de schaarse aanwezigheid van oude en onverstoorde bossen in Nederland komen slechts een tiental van deze relictsoorten voor.

Bron:
Burgers, J. 2019
Stephostethus alternans: een recent in Nederland opgedoken doodhoutkever (Coleoptera: Latridiidae)
Entomologische Berichten 79 (3): 102-105

Foto: Theodoor Heijerman

top

Wortelduizendpotennieuws

Wortelduizendpoten (klasse Symphyla) zijn weinig bekende duizendpootachtige diertjes.

In 2019 werd een nieuwe soort voor de wetenschap beschreven uit een kas in een dierentuin in Almere: Hanseniella lanceolata.

In een kas in Luttelgeest werden twee soorten aangetroffen die nog niet uit Nederland bekend waren: Symphylella vulgaris en Hanseniella oligomacrochaeta. Hiermee komt het aantal voor Nederland bekende soorten nu op vier.

Bron:
Soesbergen, M. 2019
Hanseniella lanceolata sp.n. (Myriapoda: Symphyla) found in a European hothouse
Arthropoda Selecta 28: 27-36

Foto achterlijfspunt Hanseniella lanceolata: Martin Soesbergen

top

Epuraea imperialis, een nieuwe invasieve kever voor Nederland

In 2016 werden op rottende goudrenetten twee exemplaren gevangen van een glanskever die op dat moment niet met de gebruikelijke determinatieliteratuur op naam kon worden gebracht.

Na de vangst van 82 andere exemplaren in 2018 werd een nieuwe poging ondernomen waarbij een artikel werd ontdekt van de Tsjech Jelínek en collegae.

Deze beschreven de ontdekking in Europa van de van oorsprong uit Australië afkomstige Epuraea imperialis. De onbekende kevers konden aan de hand van dit artikel uiteindelijk toch op naam worden gebracht.

Bron:
Burgers, J. & J.D.M. Belgers 2019
Epuraea imperialis (Coleoptera: Nitidiulidae), een nieuwe invasieve kever in Nederland
Entomologische Berichten 79 (3): 94-96

Foto: Theodoor Heijerman

top

Agenda t/m september 2019
14 juli Excursie: Wilde bijen in het Haneveld Wilde bijen- en wespenwerkgroep Aculea
15 juli Werkavond mollusken determineren Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
20 juli Excursie: Gulp en Geul Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie
20 juli Molluskenexcursie Klimmen en Retersbeek Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
27 juli Heidehommelexcursie, Balloerveld vorige nieuwsbrief
3 augustus Excursie, Sectie Hymenoptera Nederlandse Entomologische Vereniging
3 augustus Libellenexcursie Tribute aan Marc Tailly, Gavers- Harelbeke en Avelgemse Meersen (Coupure) Libellenvereniging Vlaanderen vzw
4 augustus Excursie Jaomerdal, inecten en andere fauna Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
12 augustus Werkavond mollusken determineren Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
17 augustus Excursie: Wilde bijen in de Brugse heiderelicten Wilde bijen- en wespenwerkgroep Aculea
21 augustus Varia-avond dag- en nachtvlinders Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
23-25 augustus Excursieweekend mollusken Zuid-Limburg Natuurhistorisch Genootschap in Limburg & Nederlandse Malacologische Vereniging
24 augustus Excursie: zuidelijke soorten Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie
24 augustus Gallen-excursie Leidse duinen deze nieuwsbrief
24 augustus 83e verenigingsdag Nederlandse Malacologische Vereniging
31 augustus Excursie, Mierenwerkgroep Nederlandse Entomologische Vereniging
31 augustus Excursie, Klein Profijt Nederlandse Malacologische Vereniging
2 september Werkavond mollusken determineren Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
6-8 september Excursieweekend, Sektie Everts Nederlandse Entomologische Vereniging
7 september Molluskenexcursie Herkenbosch Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
18 september Varia-avond dag- en nachtvlinders Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
21 september Excursie, Urkerbos Nederlandse Malacologische Vereniging
21 september Gallen-excursie Zwolle deze nieuwsbrief
21 september 84e verenigingsdag Nederlandse Malacologische Vereniging
28 september Hout, leverancier van biodiversiteit, een onmisbare schakel Meinweg Ecotop 2019

top

Van de redactie

Dit is het zevenenveertigste nummer van Tentakel, de digitale nieuwsbrief over ongewervelde dieren. Deze nieuwsbrief verschijnt onregelmatig naast de reguliere papieren EIS-nieuwsbrief.

In de nieuwsbrief is plaats voor allerlei korte berichten die het onderzoek aan ongewervelden in Nederland aangaan: berichten van het EIS-bureau, oproepen, bijzondere en fenologische waarnemingen, aankondiging van rapporten en boeken en een activiteitenagenda. Ook al uw bijdragen zijn welkom. U kunt deze sturen naar eis@naturalis.nl.

De nieuwsbrief is opgezet als Internetpagina (in HTML) en kan in de meest gangbare e-mailprogramma's worden gelezen. Met de berichtopmaak/e-mailindeling ingesteld op (originele) HTML ziet u behalve tekst ook plaatjes en kunt u via de blauwe links eenvoudig alleen dat nieuws er uit pikken dat u interesseert. Mocht u problemen hebben met het instellen van het HTML-formaat in uw e-mailprogramma schroom dan niet en neem gerust contact op. Of probeer het hier met uw webbrowser. Hier zijn ook alle reeds verschenen nummers beschikbaar.

Mocht u geen belangstelling (meer) hebben voor deze nieuwsbrief: een retour-mailtje naar dit adres is voldoende om uw e-mailadres te verwijderen van deze mailinglist. Aanmelden op dit adres is vanzelfsprekend ook mogelijk.

U kunt onze nieuwtjes volgen door u aan te melden via onze pagina op Facebook.

Ed Colijn

top

Index

De reeds verschenen nummers van Tentakel.

Tentakel 69 - 12 april 2023
Tentakel 68 - 22 februari 2023
Tentakel 67 - 15 december 2022
Tentakel 66 -18 oktober 2022
Tentakel 65 - 30 augustus 2022
Tentakel 64- 14 juni 2022
Tentakel 63 - 14 april 2022
Tentakel 62 - 20 januari 2022
Tentakel 61 - 15 december 2021
Tentakel 60 - 13 oktober 2021
Tentakel 59 -23 april 2021
Tentakel 58 - 13 april 2021
Tentakel 57 - 17 februari 2021
Tentakel 56 - 5 januari 2021
Tentakel 55 - 20 oktober 2020
Tentakel 54 - 25 augustus 2020
Tentakel 53 - 7 juli 2020
Tentakel 52 - 1 mei 2020
Tentakel 51 - 25 februari 2020
Tentakel 50 - 1 januari 2020
Tentakel 49 - 22 oktober 2019
Tentakel 48 - 27 augustus 2019
Tentakel 47 - 10 juli 2019
Tentakel 46 - 9 mei 2019
Tentakel 45 - 13 maart 2019
Tentakel 44 - 1 januari 2019
Tentakel 43 - 24 oktober 2018
Tentakel 42 - 22 augustus 2018
Tentakel 41 - 26 juni 2018
Tentakel 40 - 1 mei 2018
Tentakel 39 - 22 februari 2018
Tentakel 38 - 1 januari 2018
Tentakel 37 - 13 november 2017
Tentakel 36 - 5 september 2017
Tentakel 35 - 12 juli 2017
Tentakel 34 - 15 mei 2017
Tentakel 33 - 16 maart 2017
Tentakel 32 - 25 januari 2017
Tentakel 31 - 25 oktober 2016
Tentakel 30 - 21 juli 2016
Tentakel 29 - 25 mei 2016
Tentakel 28 - 24 maart 2016
Tentakel 27 - 18 januari 2016
Tentakel 26 - 16 december 2015
Tentakel 25 - 25 september 2015
Tentakel 24 - 6 augustus 2015
Tentakel 23 - 4 juni 2015
Tentakel 22 - 22 april 2015
Tentakel 21 - 26 februari 2015
Tentakel 20 -17 december 2014
Tentakel 19 -12 juni 2014
Tentakel 18 -20 maart 2014
Tentakel 17 -19 december 2013
Tentakel 16 - 2 november 2013
Tentakel 15 - 25 juli 2013
Tentakel 14 - 2 mei 2013
Tentakel 13 - 14 januari 2013
Tentakel 12 - 14 december 2012
Tentakel 11 - 19 juli 2012
Tentakel 10 - 8 mei 2012
Tentakel 9 - 8 maart 2012
Tentakel 8 - 1 december 2011
Tentakel 7 - 28 juli 2011
Tentakel 6 - 6 april 2011
Tentakel 5 - 23 december 2010
Tentakel 4 - 15 november 2010
Tentakel 3 - 15 september 2010
Tentakel 2 - 10 augustus 2010
Tentakel 1 - juli 2010