In de nieuwsbrief is plaats voor allerlei korte berichten die het onderzoek aan ongewervelden in Nederland aangaan: berichten van het EIS-bureau, oproepen, bijzondere en fenologische waarnemingen, aankondiging van rapporten en boeken en een activiteitenagenda. Ook al uw bijdragen zijn welkom. U kunt deze sturen naar eis@ncbnaturalis.nl
De nieuwsbrief is opgezet als Internetpagina (in HTML) en kan in de meest gangbare e-mailprogramma's worden gelezen. Met de berichtopmaak/e-mailindeling ingesteld op (originele) HTML ziet u behalve tekst ook plaatjes en kunt u via de blauwe links eenvoudig alleen dat nieuws er uit pikken dat u interesseert. Mocht u problemen hebben met het instellen van het HTML-formaat in uw e-mailprogramma schroom dan niet en neem gerust contact op. Of probeer het hier met uw webbrowser.
Mocht u geen belangstelling (meer) hebben voor deze nieuwsbrief: een retour-mailtje naar dit adres is voldoende om uw e-mailadres te verwijderen van deze mailinglist. Aanmelden op dit adres is vanzelfsprekend ook mogelijk.
Ed Colijn
top
Het betreft een 'gestandaardiseerd' verspreidingsonderzoek naar uitheemse rivierkreeften op voorgeselecteerde meetpunten. Om mee te doen is voorkennis over kreeften niet noodzakelijk, mits u de dieren duidelijk kunt fotograferen. Het onderzoek wordt gecoördineerd door Stichting EIS in opdracht van het Team Invasieve Exoten van het ministerie van LNV.
De inspanning die per meetpunt wordt gevraagd is het uitzetten en controleren van drie kreeftfuiken gedurende vier achtereenvolgende ochtenden. Het onderzoek loopt van 15 augustus tot 15 oktober. Deelnemers kunnen zich vast aanmelden via de site door op een meetpunt te klikken, of door hun naam, adres en locatienummer naar eis@ncbnaturalis.nl te sturen. Fuiken en toebehoren worden gratis verstrekt en zullen rond 15 augustus thuisgestuurd worden.
Bram Koese
De excursies zijn geschikt voor zowel beginnende als reeds gevorderde geïnteresseerden. Het aantal deelnemers aan alle activiteiten is beperkt tot maximaal 12. Deelname is gratis. Meer informatie en aanmelding via eis@ncbnaturalis.nl.
Libellen Samen met de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie en de Vlinderstichting worden diverse libellenexcursies georganiseerd. 8 augustus is er een excursie naar de Millingerwaard en op 22 en 29 oktober is het mogelijk de libellencollectie van Naturalis te bezoeken. Na afloop van het seizoen zal in november een determinatiedag voor libellenhuidjes worden georganiseerd. Meer informatie en wijze van opgave is te vinden op de website van de Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie.
Behalve de publicatie van de DVD "Natuurhistorisch Maandblad digitaal" met daarop de Jaarboeken 1911-1923 en alle Maandbladen 1912-2009 (zie voor meer informatie de NHGL-website), wordt iedere maand een studiegroep van de NHGL in het zonnetje gezet. In augustus en september zijn dat respectievelijk de sprinkhanen en de libellen.
Het programma voor deze maanden
29 augustus: Sprinkhanenexcursie Brunssummerheide onder leiding van Harry van Buggenum. Vertrek: 13.30 uur vanaf de ingang van het bezoekerscentrum Brunssummerheide.
2 september: Lezing over libellen door Rob Geraeds. Aanvang 20.00 uur in het Natuurhistorisch Museum te Maastricht.
11 september: Libellenexcursie voor beginners in de Doort bij Echt onder leiding van Jan Hermans. Start om 10.00 uur vanaf de parkeerplaats van Staatsbosbeheer in de Doort, langs de Doorderweg. Verplichte opgave bij Jan Hermans (0475-462440).
11 september: Libellenexcursie voor gevorderden naar de Meinweg onder leiding van Jan Hermans. Start om 14.00 uur vanaf de parkeerplaats bij het bezoekerscentrum van de Meinweg. Verplichte opgave bij Jan Hermans (0475-462440).
13 september: Lezing over libellen door Rob Geraeds en Victor van Schaik. Aanvang 20.00 uur in de Botanische Tuin, Sint-Hubertuslaan te Kerkrade-West.
Waar? De dag vindt plaats in Boswachterij Staphorst bij de werkschuur en camping van Staatsbosbeheer (Amersfoort-coördinaat 214.4-515.9). Boswachterij Staphorst is voor veel mensen een onbekend gebied. Toch is er veel te beleven. Een groot deel van het gebied bestaat uit naaldbos van 70 jaar of ouder afgewisseld met loofbos. In het gebied bevinden zich meerdere heideterreinen met vennen.
Wanneer? De 1000-soortendag vindt plaats op zaterdag 28 augustus maar een deel van de activiteiten begint al op vrijdagavond en loopt door tot zondag.
Wie? We zijn te gast bij Staatsbosbeheer. De activiteiten worden georganiseerd door de PGO‘s, Waarneming.nl en enkele andere landelijke natuurverenigingen. De excursies zijn gericht op actieve vrijwilligers. Voor de dag wordt dus niet een algemeen publiek uitgenodigd.
Wat? In totaal worden er een twintigtal excursies gehouden variërend van slakken tot libellen en van planten tot lieveheerbeestjes. Het is ook mogelijk om zelf het gebied in te gaan. Het volledige excursieprogramma vind je hier onder.
Verwerking gegevens Voor een deel van de groepen wordt er op de dag zelf een complete lijst bijgehouden. Voor andere groepen (bijen, vliegen, kevers) is dit niet mogelijk en van deze groepen wordt alleen een schatting van het aantal soorten gemaakt. Een teller met het aantal soorten voor het gebied is te zien op Waarneming.nl.
Slapen, drinken en eten? De camping van Staatsbosbeheer is gedurende het weekend gratis. Koffie en thee is aanwezig. Op zaterdagavond is er een barbecue voor mensen die zich van te voren hebben aangemeld. Staatsbosbeheer maakt de werkschuren leeg zodat er gelegenheid is om bij regen te schuilen. Aanmelden hoeft niet. Je moet je wel aanmelden als je gebruik wilt maken van de camping of als je mee wilt doen met de barbecue. Stuur dan een mailtje naar Vincent Kalkman (vincent.kalkman@ncbnaturalis.nl).
Vergunning ontvangen? Op het einde van het jaar willen we natuurlijk een zo compleet mogelijke lijst hebben van wat er in het gebied voorkomt. We hopen dan ook dat zoveel mogelijk mensen al in de zomer het gebied ingaan. Vergunning voor veldwerk worden centraal geregeld. Stuur hiervoor een mailtje naar (vincent.kalkman@ncbnaturalis.nl) met vermelding van je naam en de dier- of plantengroep waaraan je werkt.
Vincent Kalkman
Cicada orni komt in diverse mediterrane landen voor en is bij veel Nederlanders bekend om zijn luide ritmische gekraak, dat de mannetjes vaak in groepen vanuit (naald)bomen voortbrengen. De larven leven enkele jaren op wortels onder de grond voordat ze in de zomer als volwassen dier rondvliegen.
In de weken na de melding kwamen er mede door de persaandacht veel andere waarnemingen binnen, vooral uit Amsterdam, maar ook elders vandaan. En zeker ook ten dele betrouwbaar. Verder achterhaalde een journalist bij Tuin en Landschap dat de iepen bij de Hermitage waarin de zingende exemplaren te horen waren enkele jaren terug geïmporteerd zijn uit de omgeving van Avignon. Een snelle zoekactie bij de Hermitage leverde meteen een larvehuidje op, op de stam van een iep, bewijs dat ze uit de kluit van de iepen afkomstig waren.
Ook op andere plekken met aangeplante iepen (zeker ten dele uit Avignon afkomstig!) werden cicaden gevonden, die mede dankzij via internet verspreide geluidsfragmenten nog betrouwbaarder konden worden gedetermineerd.
Inmiddels zijn behoorlijk betrouwbare vondsten bekend uit Amsterdam, Den Haag, Den Bosch, Haarlem, Rotterdam en Utrecht. Ook bleken er in Amsterdam al vondsten te zijn gedaan in 2008 en 2009.
Belangrijke vragen zijn nu: kan deze soort werkelijk overleven in Nederland, of hebben we tot nog toe te maken met geïmporteerde larven die in ons klimaat volwassen kunnen worden? Brengt de soort schade toe aan de bomen waarin de larven leven? Het Team Invasieve Exoten heeft opdracht gegeven een korte risicoanalyse uit te voeren, om de potentiële schadelijkheid van de soort in Nederland te beoordelen.
Baudewijn Odé
De blauwvleugelsprinkhaan zie je meestal pas als hij opvliegt. Als enige bekende inheemse soort met blauwe vleugels zal in veel gevallen na ontdekking het diertje niet meer goed worden bekeken. Met de komst van de kiezelsprinkhaan is nu alertheid geboden. Qua biotoop is er een overlap tussen de soorten: beide worden gevonden op spaarzaam begroeide, droge terreinen met zand of grind. Het zijn erg warmteminnende soorten, en wanneer zulke terreinen verder begroeid raken verdwijnen de sprinkhanen weer.
De soort kan van de blauwvleugelsprinkhaan worden onderscheiden op basis van de kiel op de achterdij. Bij de blauwvleugelsprinkhaan is deze getrapt, bij de kiezelsprinkhaan verloopt hij veel vloeiender. Ook de vleugels bieden uitsluitsel: het blauw op de vleugel wordt bij de blauwvleugelsprinkhaan begrensd door een zwarte band, deze ontbreekt bij de kiezelsprinkhaan.
Kiezelsprinkhanen komen in een groot deel van Europa voor, hun verspreiding reikt van Noord-Afrika tot in West-Azië. In Duitsland en Luxemburg staat de soort op de Rode Lijst. Bij onze zuiderburen is hij pas sinds 1998 bekend, en met een vondst bij Visé in 2009 was de Nederlandse grens al dicht genaderd. De vindplaatsen in deze landen zijn hoofdzakelijk van antropogene aard, namelijk steengroeven, industrie- en spoorwegterreinen. Natuurlijke habitats in de vorm van grindoevers van rivieren zijn er steeds minder.
Hoe ze in Rotterdam terecht gekomen zijn is vooralsnog een raadsel. Het zijn goede vliegers, die misschien op eigen kracht hun areaal aan het uitbreiden zijn. Een meer voor de hand liggende mogelijkheid is dat ze met transport van bijvoorbeeld zand of grind meegekomen zijn via treinen of scheepvaart. De Rotterdamse populatie zal geen lang leven beschoren zijn, momenteel wordt het terrein ontmanteld en bebouwd. Maar dit spoorwegemplacement is zeker niet de enige plek in Nederland die voldoet aan de biotoopbeschrijvingen. Het kan dus de moeite lonen eens goed op blauwvleugelige sprinkhanen te letten!
Nagekomen bericht Inmiddels is door Dick Groenendijk een tweede populatie kiezelsprinkhanen aangetroffen op de Maasvlakte.
Mark Grutters & Wim Bakker; foto's: Dick Groenendijk & Mark Grutters.
In juli werd bekend dat de soort is aangetroffen in de buurt van Hannover. Het gebied waar de soort is gevonden ligt ter hoogte van Zwolle op minder dan 250 km ten oosten van Nederland. De eerste foto werd gemaakt in 2008 en het eerste larvenhuidje werd gevonden in 2009. Deze waarnemingen werden niet serieus genomen. Het nieuws werd pas bekend gemaakt toen er in 2010 op meerdere plekken adulten en huidjes werden aangetroffen.
De schemerlibel is 7 cm groot en heeft een erg karakteristiek uiterlijk. Het is daarom onwaarschijnlijk dat deze noordelijke populaties al lange tijd aanwezig zijn en vermoedelijk heeft de soort zich in het afgelopen decennium gevestigd. Komende jaren moet blijken of er in het tussenliggende gebied populaties aanwezig zijn. Er is een kans dat deze soort ook in Nederland wordt gevonden. De soort is te verwachten bij grotere, deels beschaduwde beken zoals de Slinge, Dinkel, Beerze en het Geldernsch-Niers Kanaal.
Afgelopen jaar is er voor het eerst een populatie gevonden in Zuid-Limburg (foto) terwijl ook de eerste (nog niet geverifieerde) waarneming voor Noord-Brabant werd verricht. De soort werd dit jaar ook voor het eerst sinds 1952 op het vaste land van Groot-Brittannië gevonden. Komende jaren zal de gaffelwaterjuffer haar opmars waarschijnlijk gestaag verder voortzetten.
Vincent Kalkman; foto: Ed Colijn.
Roy Kleukers
Het boek De Nederlandse Biodiversiteit geeft een actueel overzicht van de Nederlandse planten, dieren, schimmels en eencelligen. In totaal worden ruim 200 groepen behandeld, van oogdiertjes tot korstmossen en van varens tot zoogdieren. Van elke groep wordt basale informatie gegeven: aantal soorten in Nederland en de wereld, uiterlijk, biologie, relatie met de mens en determinatiewerken.
De diversiteit aan vormen wordt ruim met kleurenfoto's geïllustreerd, en voor sommige groepen is een diversiteitskaartje of trenddiagram opgenomen. Naast de groepsbespre- kingen zijn er hoofdstukken over het begrip biodiversiteit, onderzoek, beheer en beleid. In totaal hebben ruim 100 specialisten, afkomstig uit de PGO's, natuurhistorische musea en onderzoekinstellingen, aan het boek meegewerkt.
Het boek zal op vrijdagmiddag 12 november worden gepresenteerd.
Roy Kleukers & Jinze Noordijk
De tweede is een platbuikspin, Zelotes aeneus (Simon, 1878), die door Herman De Koninck in het grensoverschrijdend natuurreservaat De Zoom-Kalmthoutse Heide in het Nederlandse deel werd gevonden. Het is een zuidelijke en Centraal-Europese, warmteminnende soort. De soortenlijst van ons land omvat nu 638 soorten die hier ooit zijn gevonden (inclusief exoten en dwaalgasten) en tien soorten waarvan de vermeldingen onzeker is.
De aflevering bevat verder twee verslagen van faunistische inventarisaties van spinnen en een van hooiwagens.
Peter van Helsdingen
Mieren zijn overal, sociaal, succesvol en van grote invloed op hun omgeving. In de Benelux en de aangrenzende Duitse deelstaten, Denemarken en Groot Brittannië komen 106 soorten mieren voor.
Zowel de werksters, de wijfjes (koninginnen) als de mannetjes kunnen met dit boek gedetermineerd worden, inclusief de meest voorkomende mieren die alleen in huizen, kassen en gebouwen worden aangetroffen. Verder is er per soort aandacht voor de levenswijze en de ecologie.
De reeds verschenen nummers van Tentakel.
Tentakel 69 - 12 april 2023 Tentakel 68 - 22 februari 2023 Tentakel 67 - 15 december 2022 Tentakel 66 -18 oktober 2022 Tentakel 65 - 30 augustus 2022 Tentakel 64- 14 juni 2022 Tentakel 63 - 14 april 2022 Tentakel 62 - 20 januari 2022 Tentakel 61 - 15 december 2021 Tentakel 60 - 13 oktober 2021 Tentakel 59 -23 april 2021 Tentakel 58 - 13 april 2021 Tentakel 57 - 17 februari 2021 Tentakel 56 - 5 januari 2021 Tentakel 55 - 20 oktober 2020 Tentakel 54 - 25 augustus 2020 Tentakel 53 - 7 juli 2020 Tentakel 52 - 1 mei 2020 Tentakel 51 - 25 februari 2020 Tentakel 50 - 1 januari 2020 Tentakel 49 - 22 oktober 2019 Tentakel 48 - 27 augustus 2019 Tentakel 47 - 10 juli 2019 Tentakel 46 - 9 mei 2019 Tentakel 45 - 13 maart 2019 Tentakel 44 - 1 januari 2019 Tentakel 43 - 24 oktober 2018 Tentakel 42 - 22 augustus 2018 Tentakel 41 - 26 juni 2018 Tentakel 40 - 1 mei 2018 Tentakel 39 - 22 februari 2018 Tentakel 38 - 1 januari 2018 Tentakel 37 - 13 november 2017 Tentakel 36 - 5 september 2017 Tentakel 35 - 12 juli 2017 Tentakel 34 - 15 mei 2017 Tentakel 33 - 16 maart 2017 Tentakel 32 - 25 januari 2017 Tentakel 31 - 25 oktober 2016 Tentakel 30 - 21 juli 2016 Tentakel 29 - 25 mei 2016 Tentakel 28 - 24 maart 2016 Tentakel 27 - 18 januari 2016 Tentakel 26 - 16 december 2015 Tentakel 25 - 25 september 2015 Tentakel 24 - 6 augustus 2015 Tentakel 23 - 4 juni 2015 Tentakel 22 - 22 april 2015 Tentakel 21 - 26 februari 2015 Tentakel 20 -17 december 2014 Tentakel 19 -12 juni 2014 Tentakel 18 -20 maart 2014 Tentakel 17 -19 december 2013 Tentakel 16 - 2 november 2013 Tentakel 15 - 25 juli 2013 Tentakel 14 - 2 mei 2013 Tentakel 13 - 14 januari 2013 Tentakel 12 - 14 december 2012 Tentakel 11 - 19 juli 2012 Tentakel 10 - 8 mei 2012 Tentakel 9 - 8 maart 2012 Tentakel 8 - 1 december 2011 Tentakel 7 - 28 juli 2011 Tentakel 6 - 6 april 2011 Tentakel 5 - 23 december 2010 Tentakel 4 - 15 november 2010 Tentakel 3 - 15 september 2010 Tentakel 2 - 10 augustus 2010 Tentakel 1 - juli 2010