Tentakel 45

Tentakel 45
Nummer 45 - 13 maart 2019

 
Symposium: "Gaat het wel goed met de spinnen?"

EIS organiseert samen met de NEV een symposium over spinnen.

De aanleiding: In 2017-2018 was er in Nederland en omstreken veel aandacht voor insecten. Wat de entomologen eigenlijk al aanvoelden, bleek ook wetenschappelijk vast te stellen: insecten gaan hard achteruit. Deze vaststelling leidde o.a. tot een snelle toename van de belangstelling voor bestuivers, bijen in het bijzonder, inclusief de zorgen voor hun toekomst in Nederland. Ook bodemdieren en hun rollen binnen ecosystemen kregen meer aandacht. Maar hoe gaat het nu met allerlei andere groepen ongewervelden, bijvoorbeeld spinnen? Die vormen met ruim 600 soorten in Nederland toch een grote groep organismen. Als de insecten op raken, zouden er toch effecten moeten zijn op de spinnen.

Dat bracht EIS en de NEV er toe om speciaal aan spinnen een symposium te wijden. Hoe gaat het nu met de spinnen in Nederland? Welk onderzoek wordt er aan ze gedaan? Krijgen we daar een duidelijk beeld van? Een dag is te kort om een goed overzicht te bieden, maar wel heel geschikt om daar met een groot aantal spinnenliefhebbers gezamenlijk over te praten, inclusief een veldbezoek om de kennis over Nederlandse spinnen weer een klein beetje te vergroten.

Organisatie: EIS kenniscentrum insecten en andere ongewervelden, Nederlandse Entomologische Vereniging
Locatie: restaurant WEI, Katwijkseweg 7, 2242 PA Wassenaar
Datum: zaterdag 13 april 2019
Deelname: kosteloos; lunch en borrel worden aangeboden door EIS en NEV
Meer informatie en aanmelding (verplicht!) op deze webpagina.

Programma

10:00 Inloop met koffie en thee
10:30 Opening dagvoorzitter - Peter Koomen
10:35 Spinnentoppertjes in Nederland, zijn ze er nog? - Peter Koomen
11:00 Oude spinnen uit de onderwereld - Arthur Decae
11:30 40 jaar spinnen in het Lauwersmeergebied - Aat Barendregt & Jan Meijer
12:00 Vuurspin vs. zonne-energie - Koen van Keer
12:30 Nieuwe soorten erbij: van kaskaardespin tot zwarte weduwe - Jinze Noordijk
13:00 Lunchpauze
13:45 Spinnenonderzoek in Nederland: heden, verleden en toekomst - Peter van Helsdingen
14:15 Introductie Meijendel: bakermat van langlopend (maar niet voortgezet) ecologisch onderzoek naar wolfspinnen - Peter Koomen
14:30 Excursie De Klip
16:30 Terugkeer van excursie en afsluitende borrel

top

1000-soortendag 2019


Na het "geweld" van het 5000-soortenjaar in 2018, komend jaar weer eens een 1000-soortendag oude stijl.

Deze zal plaats vinden in het Naardermeer in samenwerking met Natuurmonumenten en Waarneming.nl. Vroege Vogels zal op 8 juni opnamen maken die tijdens de uitzending van zondag 9 juni zullen worden uitgezonden.

Nadere details volgen later via de Tentakel, de EIS-website, Facebook en Waarneming.nl. Soortspecialisten die zich willen opgeven kunnen zich melden bij ondergetekende die ook eventueel bereikbaar is voor meer informatie.

Ed Colijn

top

Determinatiedag: Mieren (Hymenoptera: Formicidae)

Als medewerkers van natuurhistorisch museum Naturalis en liefhebbers van entomologie willen we graag onze passie voor en kennis over insecten delen. Om die reden organiseren wij, samen met EIS Kenniscentrum Insecten, determinatiedagen. Deze determinatiedagen, twee per seizoen, richten zich op beginnende entomologen of gevorderden die een nieuwe groep willen ontdekken. De nadruk ligt op het determineren van collectiemateriaal. De tweede van het seizoen 2018/2019 is gericht op mieren en vindt plaats op vrijdag 15 maart 2019 van 10.00 tot 16.00 in het Sylvius-gebouw in Leiden.

De dagindeling is als volgt:
  1. 10.00 - 10.30 inloop en koffie/thee
  2. 10.30 - 11.30 presentatie door Peter Boer over mieren: wat zijn de belangrijkste kenmerken om de soortgroepen aan te herkennen?
  3. 11.30 - 16.00 determineren van exemplaren
Koffie/thee is de hele dag beschikbaar, lunch is op eigen gelegenheid.

Er zal ongedetermineerd materiaal aanwezig zijn en het is natuurlijk mogelijk om eigen materiaal mee te nemen, zowel fysiek als foto's. Literatuur ter ondersteuning van de determinaties zal aanwezig zijn. Voor de geïnteresseerden is het boek Mieren van de Benelux zowel online als tijdens de determinatiedag aan te schaffen. De subfamilie- en werkstertabel uit dit boek zullen sowieso geprint aanwezig zijn voor iedereen. Wie ook online wil sleutelen met de Soortzoeker Mieren van Nederland, wordt verzocht een laptop of tablet mee te nemen. De specialisten Peter Boer, André van Loon, Jinze Noordijk en Martijn Kos zullen aanwezig zijn om te helpen met de determinaties.

Aanmelden
Meld je aan door een e-mail te sturen naar Pasquale Ciliberti, waarna een bevestiging volgt. Vermeldt daarbij a.j.b. via welke vereniging of organisatie je in aanraking bent gekomen met deze determinatiedagen. Iedereen is welkom en deelname is gratis. De ruimte en het aantal microscopen zijn beperkt, dus we kunnen alleen de eerste 30 aanmeldingen toelaten.

Vervoer
Het Sylvius-gebouw staat aan de Sylviusweg 72, te Leiden. Vanwege werkzaamheden rond de nieuwbouw van Naturalis is parkeren op het terrein van Naturalis geen optie. De dichtstbijzijnde gratis parkeerplaats is bij het transferium 't Schouw naast de A44. Voor degenen die met het openbaar vervoer komen is de looproute vanaf Centraal Station hier te vinden.

Hopelijk tot dan!
Pasquale Ciliberti, Max Caspers en Frederique Bakker

top

Studiedag: Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie


De Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie organiseert op zaterdag 23 maart de jaarlijkse landelijke studiedag.

In 2019 wordt de NVL studiedag op een nieuwe locatie georganiseerd, namelijk de Gelderlandfabriek, Stationsweg 7, Culemborg. Goed bereikbaar met openbaar vervoer. De dichtstbijzijnde parkeerplaats bevindt zich bij het Stationsplein, vanaf de rotonde na ca. 200 meter aan de rechterkant. Via een trap op deze parkeerplaats bereik je de ingang van de Gelderlandfabriek. Ook als je met het openbaar vervoer komt, kun je gebruikmaken van deze trap. Voor minder valide bezoekers zijn er speciale parkeerplekken beschikbaar bij de ingang op het talud.

Ook bij deze NVL-dag staat Veldshop.nl met een stand met boeken en entomologische producten. Tevens zal Kees Hendriks, wellicht bekend van de Vlinderdag, aanwezig zijn met een verkooptafeltje met hangertjes, spelden, broches uitgewerkt als insecten zoals libellen, waterjuffers, vlinders, kevers en andere organismen.

Het programma start om 10.30 uur (zaal open om 10.00 uur) en de dag duurt tot 16.20 uur.

Programma

10:00 Aankomst (koffie staat klaar)
10:30 Opening dagvoorzitter
10:35 Droogte en witsnuiten - Roy van Grunsven
11:00 Mystery Quiz - Weia Reinboud, Es & Faz
11:15 Koffiepauze
11:40 Film: Libellenrondreis door Sardinië - Ren´ Manger
11:45 Libellen in stedelijke omgeving - Diana Goertzen
12:15 Algemene Ledenvergadering
12:45 Lunchpauze
13:30 Quiz-ontknoping - Weia Reinboud, Ez & Faz
13:45 De ogen van libellen - Doekele Stavenga
14:15 De oostelijke witsnuit - Evert Ruiter
14:40 Theepauze
15:00 Gewone bronlibel langs de Esperloop - Studenten HAS
15:20 Libellenproject Gambia - Matthijs Courbois & Nick van Wouwen
15:40 Libellenhabitat en vegetatiesamenstelling - Alex Zuijdervliet
16:00 Potpourri
16:20 Afsluiting dagvoorzitter

top

Johannes Goedaert - leven, werk en inspiratie

Op verschillende locaties in Middelburg wordt van 14 tot 16 maart 2019 de Goedaert Conferentie gehouden over het leven, werk en de inspiratie van de zeventiende-eeuwse Middelburgse entomoloog en fijnschilder Johannes Goedaert (1617-1668).

Deze interdisciplinaire conferentie heeft een wetenschappelijk luik en een publieksdeel. Het eerste deel gaat in op de historische en wetenschappelijke context van Goedaert; het tweede gaat in op de inspiratie die mensen vandaag uit zijn werk putten in hun omgang met de natuur.

Kom kennis op doen en mee discussiëren met historici en natuurvorsers over het entomologisch werk van Goedaert, de Middelburgse kenniscontext waarin hij zich bewoog, de wereld van zijn lezers en critici en zijn Nachleben. Naast een publiekslezing en een concert worden op zaterdag een filmmatinee en een etsworkshop georganiseerd.

Het volledige programma is hier te lezen.

top

Landelijk Insectenweekend


In het weekeinde van vrijdag 17 t/m zondag 19 mei 2019 houdt de Landelijke Insectenwerkgroep (LIW) van de KNNV haar voorjaarsweekend in het vakantiehuis "Lutjekossink", Kremerweg 6 te Winterswijk. In Winterswijk en omgeving zijn veel interessante insectengebieden te vinden. Zowel droge gebieden als natte veengebieden en beken, zoals het Wooldse veen, Korenburgerveen, Kotten en de steengroeve bij Ratum, liggen op relatief korte afstand. Voor iedere insectengroep zijn er wel mooie gebieden te vinden.

Vrijdagavond om 20.00 uur wordt het weekeinde geopend, met een lezing(en) en is er verder gelegenheid ervaringen uit te wisselen en/of kennis met elkaar te maken. Op zaterdag en zondag worden omliggende gebieden bezocht. Gezien de ligging van de het verblijf zullen zowel nattere als droge gebieden bezocht worden. Op zaterdagavond kunnen de vangsten en foto's van die dag gedetermineerd en bekeken worden. Het weekeinde eindigt op zondag 15.00 uur.

De kosten voor het weekend bedragen € 65,00. In deze kosten zijn inbegrepen: 2 overnachtingen, 2x ontbijt, avondeten zaterdag, koffie en thee. Op vrijdagavond is het mogelijk gezamenlijk maar wel op eigen kosten ergens te eten. Ook niet leden van de LIW mogen een keer deelnemen zonder de verplichting lid te worden.

Voor nadere informatie en/of opgave kunt u terecht bij:

Arjan van der Veen: liw@knnv.nl, tel. 0320-246631
Koos van Brakel: tel. 0348-417032

top

Ongewervelden in de pers

Duizenden overwinterende vliegen in huis
Als het buiten kouder wordt, kan het in onze huizen drukker worden. Kleine zoogdieren, zoals muizen, zoeken de warmte van onze huizen op. Maar ook bepaalde vliegen, zoals de klustervlieg, zoeken bij dalende temperaturen een warme droge plek.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 16 december is hier te beluisteren.

Koeienvlaaisafari
Kijk eens niet alleen naar de 'grote' natuur om je heen, maar ga ook eens op je knieën zitten bij een verse koeienvlaai of paardenvijg. Dan gaat er een wereld voor je open, betoogt Jeroen Helmer van natuurorganisatie Stichting Ark.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 23 december is hier te beluisteren.

Sierlijke witsnuitlibel rukt massaal op
De boswachters van onder andere het Naardermeer, de Biesbosch en de Nieuwkoopse Plassen zijn dolenthousiast. In hun gebieden laat de sierlijke witsnuitlibel zich zien, na jarenlange afwezigheid.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 23 december is hier te beluisteren.

Vleermuisman vindt nieuwe sprinkhaansoort
Op zoek naar vleermuizen met zijn bat-detector ontdekt Zomer Bruijn per ongeluk een nieuwe mediterrane sprinkhaansoort voor Nederland: de schildboomsprinkhaan (Cyrtaspis scutata). Een soort die hier eigenlijk vanwege de kou niet zou moeten kunnen leven.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 30 december is hier te beluisteren.

Biodiversiteit in Bhutan
Van nachtvlinders tot bijen en orchideeën. Een groep Nederlanders brengt sinds enkele jaren de natuur in kaart in het Aziatische bergstaatje Bhutan. Inmiddels zijn er boven de 1000 nieuwe soorten voor het land ontdekt en zelfs een flink aantal nieuwe soorten voor de wetenschap. In Vroege Vogels is Vincent Kalkman te gast, van EIS Kenniscentrum Insecten en Naturalis. Hij coördineert het Nederlandse onderzoek in Bhutan.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 30 december is hier te beluisteren.

Bladvlooien
Wie als bioloog naam wil maken, kan zich het beste storten op een obscure diergroep. Zo wist Kees den Bieman in korte tijd de soortenlijst van Nederlandse bladvlooien te verdubbelen. De meest recente soortenlijst van deze diergroep, uit 1926, bestond uit 29 soorten, waarvan 6 ook nog eens fout gedetermineerd waren. "Door samen met Zwitserse deskundigen de door mij gevonden Nederlandse bladvlooien te determineren, hebben we nu al een lijst van 69 soorten!", aldus Den Bieman.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 20 januari is hier te beluisteren.

Nieuwe waterkeversoort voor Nederland
Het is de vondst van het jaar in waterkeverland: de Hydroglyphus hamulatus. Nog nooit was deze waterkever in Nederland aangetroffen en plots dook hij op in de recreatieplas Bussloo. Het gaat om een klein kevertje van 1.7 tot 1.8 mm groot aangetroffen. Een kevertje met een hele bijzondere eigenschap: het kevertje kan, in tegenstelling tot de meeste andere soorten waterkevers, langdurig onder water blijven. Als de zuurstofhuishouding goed is, hoeft hij niet of nauwelijks naar het wateroppervlak om adem te halen.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 27 januari is hier te beluisteren.

Megaklus: 7000 insecten een naam geven
Bij Naturalis moeten onderzoekers zevenduizend insecten een naam geven. Linde Slikboer van EIS doet de bijen.

De video in het AD van 30 januari is hier te bekijken.

Lente in de beek
Krioelende vlokreeftjes, larven van kokerjuffers en steenvliegen. Het is volop lente in de Molenbeek bij Renkum. Hier wordt niet aan een winterslaap gedaan. Pas in de zomer wordt het weer rustig.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 10 februari is hier te beluisteren.

top

Ongewervelden op Nature Today

Graslandinsecten profiteren van eenvoudige maatregelen
Vlinders en bijen die in graslanden leven zijn met relatief eenvoudige maatregelen te helpen. Dat blijkt uit nieuw onderzoek van De Vlinderstichting, It Fryske Gea en agrarisch collectief It Lege Midden, uitgevoerd in Friesland. Vooral het kruidenrijk maken of houden van perceelsranden levert positieve effecten op voor vlinders.

Lees hier het bericht.

40 jaar monitoring van bodemfauna in het Lauwersmeer
In 1969 werd de Lauwerszee ingedijkt en is op twee plekken begonnen met een monitoring van bodemfauna die tot 2008 doorging. Het aantal individuen dat per jaar gevangen werd vertoonde in de beginfase pieken, maar stabiliseerde zich na twintig jaar. Het aantal soorten dat per jaar gevangen werd, bleef na enkele jaren stabiel, maar opvallend was dat de soortensamenstelling continu bleef veranderen.

Lees hier het bericht.

Aziatische hoornaar succesvol bestreden
In 2018 zijn twee nesten van de Aziatische hoornaar gevonden, beide in het zuidwesten van ons land. De aangetroffen nesten zijn succesvol bestreden. Daarnaast worden met name in Zeeuws-Vlaanderen incidenteel Aziatische hoornaars waargenomen van nesten uit Vlaanderen.

Lees hier het bericht.

Fosforworm gevonden, een nieuwe, lichtgevende exoot
Leden van de Vogelwerkgroep Texel zagen tijdens een nachtexcursie op 27 oktober lichtgevende puntjes langs het pad bij de Horsmeertjes. Al snel werd de verrassende veroorzaker gevonden: de fosforworm Microscolex phosphoreus. Dit is de eerste vondst in Nederland. Deze exotische regenworm is door plantenhandel wereldwijd verspreid en in Groot-Brittannië vormen ze zelfs een plaag op golfbanen.

Lees hier het bericht.

Nieuwe 'naakte' kokerjufferlarve voor de wetenschap beschreven uit Nederland
In 2012 werd, na ruim veertig jaar afwezigheid, de zeer zeldzame schietmot Holocentropus insignis in het Fochteloërveen herontdekt. Hierdoor getriggerd werd in het voorjaar van 2014 een gerichte zoekactie op touw gezet om de onbeschreven larve van deze soort te vinden. Deze aanpak bleek zeer succesvol, de gezochte kokerjufferlarve kon voor het eerst voor de wetenschap beschreven worden.

Lees hier het bericht.

Droge zomer van 2018 was slecht voor landslakken
Fijn voor tuinders, minder prettig voor slakken, slakkenetende dieren en inventariserende slakkenzoekers. De warme en droge zomer van 2018 heeft onder de landslakken stevig huisgehouden; zowel huisjesslakken als naaktslakken werden duidelijk veel minder gezien.

Lees hier het bericht.

Bijzondere beestjes in het 'Buijtenland van Rhoon'
In 2018 zijn verschillende bijzondere soorten gevonden op slaperdijken in de polders van Rhoon. De nieuwe vondsten tonen aan dat zelfs in intensieve landbouwgebieden nog refugia voor bijzondere natuur aanwezig kunnen zijn. Het behouden en uitbreiden van dergelijke minder verstoorde plekken is essentieel om de biodiversiteit in landbouwgebieden in stand te houden of mogelijk zelfs te verhogen.

Lees hier het bericht.

Voor het eerst in 10 jaar weer moshommels aangetroffen in Groningen, dankzij vrijwilligers
De in Nederland zeldzame moshommel blijkt in de provincie Groningen regelmatig op te duiken in Vogelakkers, een natuurmaatregel in agrarisch gebied. Dat blijkt uit monitoring van bestuivende insecten op deze akkers door vrijwilligers van de Werkgroep Groninger Bestuivers.

Lees hier het bericht.

Gorcumse stadsnatuur trekpleister voor bijzondere bijen
Een inventarisatie van de bijenfauna van drie gebieden nabij de stadskern van Gorinchem leverde maar liefst 86 soorten op. Daarvan staan er 12 op de Rode Lijst. Er werden kenmerkende soorten voor zowel rivieroevers als steden gevonden. Hieruit blijkt dat met geschikt beheer ook in de stad ruimte kan zijn voor gebiedseigen en bijzondere natuur met kansen voor wilde bijen.

Lees hier het bericht.

Biodiversiteitsrecord in Nationaal Park Hollandse Duinen
In Nationaal Park Hollandse Duinen zijn in 2018 bijna 7.000 soorten planten en dieren aangetroffen. Nooit eerder werd er in een jaar tijd zo'n grote biodiversiteit aangetroffen binnen een Nederlands natuurgebied. Het hoge aantal komt door de grote natuurlijke rijkdom van het gebied, en de inzet van een groot aantal amateur-specialisten.

Lees hier het bericht.

Vrijwilligers tellen bestuivers in Groninger akkernatuur
Bijen en zweefvliegen staan bekend als lastig te herkennen insecten. Een nieuwe vorm van monitoring, opgezet door De Vlinderstichting en EIS Kenniscentrum Insecten, laat echter zien dat vrijwilligers deze bestuivers kunnen monitoren. De eerste resultaten van twee jaar tellen op akkernatuurmaatregelen in Groningen zijn hoopgevend.

Lees hier het bericht.

Malvawantsen verspreiden zich succesvol over zuidelijk Nederland
De malvawants is een warmteminnend insect die voor het eerst in 2007 in Nederland is aangetroffen. Recent is gebleken dat de wants zich succesvol in Zuid-Nederland aan het verspreiden is. De malvawants lijkt vooralsnog vooral te leven van de plantensappen van kleinbladige linde. Schadelijke effecten voor bomen worden niet voorzien.

Lees hier het bericht.

Invasieve mediterrane draaigatjes blijven zich uitbreiden
Mediterrane draaigatjes zijn exotische mieren in ons land. In 2013 werd ze voor het eerst waargenomen en werd de verwachting uitgesproken dat ze invasief zouden worden en op veel plekken voor overlast zouden gaan zorgen. Inmiddels zijn er acht populaties bekend en enkele vondsten in gebouwen. De verwachting is dat er meer populaties zijn en er wordt gevraagd verdachte mieren te melden.

Lees hier het bericht.

top

Nieuws van Bestuivers.nl

Lindebloesem: giftig of waardevol?
Lindes worden vanwege hun rijke bloei in de zomermaanden vaak gezien als waardevolle voedselbron voor honingbijen en andere bestuivers. Aan de andere kant doen er verhalen de ronde over vermeende giftigheid van lindebloesems voor bloembezoekers. Deze verhalen worden vooral gevoed door de vondsten van grote aantallen dode hommels en andere insecten onder bloeiende lindes. Dit verschijnsel is al veel waargenomen, ook in Nederland, maar de oorzaken zijn nog onduidelijk en deze zijn nog onderwerp van onderzoek, onder andere bij Naturalis. Een recent onderzoeksartikel in het tijdschrift Apidologie levert een bijdrage aan de oplossing van dit vraagstuk.

Een groep Belgische onderzoekers onderzocht kwantiteit en kwaliteit van nectar en stuifmeel van de vier soorten lindes die in West-Europa het meest worden aangeplant. Per soort stelden zij vast welke insecten de bloesems bezochten en verzamelden zij gegevens over chemische samenstelling van nectar en stuifmeel, zoals suikergehalte en aanwezigheid van bepaalde gifstoffen.

De onderzoekers vonden geen hogere sterfte onder hommels die zich uitsluitend met lindeproducten voedden, in vergelijking met hommels die andere bloemen bezochten. Ook vonden zij niet de gifstoffen waarop zij de bloemen onderzochten. Uit dit onderzoek blijkt dus geen giftigheid van de lindebloesems voor de bloembezoekende insecten. De onderzoekers geven echter zelf al aan dat hiermee het laatste woord over deze kwestie nog niet gezegd is. Er blijven verschillende vragen over voor verder onderzoek, en de mogelijkheid dat giftigheid van nectar in sommige omstandigheden een rol speelt, kan nog niet worden uitgesloten. Wordt dus vervolgd!

Het artikel "Tilia trees: toxic or valuable resources for pollinators?" is hier te vinden (helaas geen open access).


Nieuwe indeling bestuivers per landschapstype
Een jaar geleden lanceerde het Ministerie van LNV de Nationale Bijenstrategie. Als onderdeel hiervan is een onderzoek opgestart naar de eisen die wilde bestuivers (bijen en zweefvliegen) aan hun omgeving stellen, om zo hun leefomgeving beter te kunnen inrichten en beschermen. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door Wageningen Environmental Research, Naturalis Biodiversity Center, bureau Ecologica en EIS Kenniscentrum Insecten. De eerste resultaten van dit onderzoek, dat in enkele stappen wordt uitgevoerd, zijn nu beschikbaar in de vorm van een rapportage.

Om inrichting en beheer van leefgebieden voor bijen en zweefvliegen optimaal aan hun behoeften te kunnen aanpassen, moet je weten wat die behoeften precies zijn. Het is echter ondoenlijk om voor alle circa 360 soorten bijen en 330 soorten zweefvliegen aparte maatregelen te nemen. In het onderzoek in het kader van de Bijenstrategie wordt daarom gezocht naar maatregelen waar grote groepen soorten van profiteren. Als eerste stap zijn alle Nederlandse bijen- en zweefvliegensoorten gegroepeerd ('geclusterd') op basis van het landschapstype. Hierbij zijn de zeven belangrijkste fysisch-geografische regio's onderscheiden (zeeklei, laagveen, hoge zandgronden etc.) en is ook onderscheid gemaakt tussen verschillende typen landgebruik (natuur, landbouw, bebouwing). Vervolgens is het verband tussen de verschillende landschapstypen en de soortensamenstelling geanalyseerd.

Uit de analyse blijkt dat het landgebruik het meest bepalend is voor de soortensamenstelling: meer oppervlakte natuur leidt tot meer soorten, meer oppervlakte aan landbouw en/of bebouwing leidt tot minder soorten. De fysisch-geografische ondergrond komt wat invloed op de soortensamenstelling betreft op de tweede plaats. Deze invloed wordt in gebieden met veel landbouw overschaduwd door het intensieve landgebruik, maar in gebieden met veel natuur zijn er duidelijke verschillen tussen de fysisch-geografische regio's.

De resultaten gaan gebruikt worden om voor de afzonderlijke landschapstypen te onderzoeken welke maatregelen het meest effectief zullen zijn voor het stimuleren van de bestuiversfauna. Hiertoe zullen eerst per soort de belangrijkste eigenschappen op een rij gezet worden, met daaraan gekoppeld vuistregels voor maatregelen. Zo kunnen bijvoorbeeld uiteindelijk de maatregelen worden aangewezen die in een bepaalde regio het beste zullen werken voor een groot deel van de Rode-Lijstsoorten die in de regio voorkomen, of voor de soorten die in de landbouw het meest belangrijk zijn voor bestuiving.

Het volledige rapport "Wilde bijen en zweefvliegen per landschapstype" is hier te downloaden.

Overige berichten
Menno Reemer

top

Die Libellen Europas

Alle Arten von den Azoren bis zum Ural im Porträt.

In dit overzichtswerk, een geheel herzien versie van de "Pocket Dictionary of Dragonflies of Europe", wordt de huidige kennis over de Europese libellen samengevat in de vorm van gedetailleerde portretten van alle 140 Europese soorten Het boek is geïllustreerd met 747 deels unieke foto's.

Alle soorten worden beschreven, zowel imago's als de larven, de namen worden uitgelegd en de verspreiding wordt gepresenteerd in de vorm van overzichtelijke kaarten.

Verder bevat het boek informatie over ecologische en gedragsaspecten, noodzakelijke beschermings- en ondersteuningsmaatregelen en praktische tips voor het waarnemen van libellen.

Hansruedi Wildermuth & Andreas Martens 2018
Die Libellen Europas. Alle Arten von den Azoren bis zum Ural im Porträt
Quelle & Meyer
960 blz., 927 foto's, 141 distributiekaarten, 14.8 x 21 cm.

top

Veldgids Zweefvliegen

Het heeft iets langer geduurd dan de eerder geplande juni 2018 maar dan heb je ook wat!

Een nieuwe veldgids waarmee de 384 Nederlandse en Belgische zweefvliegen op naam kunnen worden gebracht. Propvol prachtige foto's en gedetailleerde informatie over herkenning, verspreiding en biologie, inclusief vliegtijddiagrammen en verspreidingskaarten.

De zeer gedetailleerde gestackte afbeeldingen zorgen ervoor dat zelfs de kleinste details zichtbaar worden.
  • Meer dan 1700 macrofoto's, 384 soorten zweefvliegen, 388 blz.
  • Compleet voor Nederland en België
  • Determinatiesleutels, vliegtijddiagrammen en verspreidingskaarten
Sander Bot & Frank Van de Meutter 2019
Veldgids Zweefvliegen
KNNV Uitgeverij

O.a. te bestellen bij de veldshop of de KNNV.

Hier is een interview met de auteurs op Vroege Vogels-radio te beluisteren.

top

Veldgids Kevers van Europa

Ook deze KNNV-veldgids verschijnt iets later dan eerder gepland.

In Europa leven meer dan 15.000 soorten kevers. Die passen natuurlijk nooit allemaal in één gids. Met deze veldgids leer je de meest algemene én de meest opvallende kevers van Europa kennen. Daarmee is de gids geschikt als een eerste kennismaking.

De fotogids beschrijft een kleine 800 soorten kevers uit Europa: veldkenmerken, ecologie en verspreiding.

  • 778 soorten algemene en opvallende Europese keversoorten
  • 165 platen met heldere kleurenfoto's van alle soorten, 400 blz.
  • Uitleg over determinatie, biologie en voorkomen
Albouy, V. & D. Richard 2019
Veldgids Kevers van Europa
KNNV Uitgeverij

top

Libellen in Zuid-Kennemerland

Recent is de atlas Libellen in Zuid-Kennemerland verschenen. Het ruim honderd pagina's tellende boek bespreekt de libellensoorten die in dit gebied vanaf 1998 tot vorig jaar zijn geteld.

In de atlas worden 39 soorten behandeld die de laatste 20 jaar in Zuid-Kennemerland zijn gezien. Elke soortbeschrijving begint met een korte karakteristiek, waarna de leefwijze, de biotoop en de toekomst worden besproken.

Ook is een stippenkaart afgedrukt die laat zien in welke km-hokken en in welke aantallen de betreffende soort voorkomt. In bijbehorende grafieken is de toe- of afname van de soorten af te lezen.

De atlas kan besteld worden voor € 24,50 bij de KNNV Libellenwerkgroep Zuid-Kennemerland. Moet de atlas opgestuurd worden, dan komen daar nog de verzendkosten bij.

Dekker, K., D. Groenendijk, W. Konijnenberg, F. Koning, P. Veel, D. Vonk & L. de Vries 2018
Libellen in Zuid-Kennemerland
KNNV-Libellenwerkgroep Zuid-Kennemerland

top

Status Dicranomyia longipennis herzien

De eerste waarneming van de langpootmug Dicranomyia longipennis in Nederland betrof een dier in een kas. De soort werd daarom als exoot aangemerkt.

De laatste jaren wordt deze mug in het vrije veld aangetroffen en nu wordt aangenomen dat de soort ons land op eigen kracht heeft bereikt. Dit sluit ook beter aan bij de status in omringende landen.

Bron:
Wind, J. & H. de Jong 2018
De steltmug Dicranomyia longipennis: introductie of natuurlijke populatie in opmars (Diptera: Limoniidae)?
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 53-58

Foto: Jan Wind

top

Eerste melding grote knikspriet

De grote knikspriet Microdon major lijkt sterk op de bosknikspriet Microdon analis.

Bij deze zweefvliegen zijn de volwassen dieren niet te onderscheiden, alleen de larven en poppen.

De larven van Microdon's leven in mierennesten, M. analis bij Lasius en M. major bij Formica.

Tot voor kort was alleen M. analis voor Nederland gemeld, maar recent onderzoek toonde aan ook M. major bij ons voorkomt.

Bron:
Smit, J.T. & E. de Bree 2018
De grote knikspriet Microdon major nieuw voor Nederland (Diptera: Syrphidae)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 39-47

Foto pop Microdon major: Sander Bot

top

Nieuwe naamlijst mesostigmate mijten

De varroamijt Varroa destructor, parasiet van honingbijen, is waarschijnlijk de bekendste vertegenwoordiger van de mesostigmate mijten.

In de nieuwe Nederlandse naamlijst van deze groep zijn 458 soorten opgenomen. De vorige lijst bevatte 315 soorten.

Veel mesostigmate mijten parasiteren bij vogels, zoogdieren of andere dieren. Sommige soorten worden ingezet als biologische bestrijders van bijvoorbeeld spintmijten.

Bron:
Siepel, H., H.J.W.M. Cremers, W.J. Dimmers, A.J.M. Loomans & G. Vierbergen 2018
Checklist of the mesostigmatic mites of the Netherlands (Acari: Mesostigmata)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 115-188

Foto Varroa destructor: Herman Cremers

top

Stofluisspringstaart in biotoop pimpernelblauwtjes

De laatste jaren wordt de levenscyclus van pimpernelblauwtjes onderzocht in het gebied de Moerputten.

Springstaarten spelen daarbij mogelijk een belangrijke rol als voedsel voor de steekmieren (Myrmica) waarmee de rupsen een relatie hebben.

Tijdens het onderzoek naar de springstaarten is een nieuwe soort voor Nederland gevonden: Mackenziella psocoides.

Door de gedrongen houding lijkt deze wel wat op een stofluis en als Nederlandse naam wordt dan ook stofluisspringstaart voorgesteld.

Bron:
Berg, M.P., F. van Langevelde, I. Wynhoff & R.F.H.M van Bezouw 2018
De stofluisspringstaart Mackenziella psocoides nieuw voor de Nederlandse fauna (Hexapoda: Collembola: Mackenziellidae)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 23-32

Foto: Roel van Bezouw

top

De watermijt Neumania papillosa bevestigd

In 2017 werd een exemplaar van de watermijt Neumania papillosa aangetroffen in de Linge bij Echteld.

Dit is de eerste bevestigde waarneming in Nederland.

Er was wel een melding uit 1918, maar de determinatie was onzeker.

Bron:
Haaren, T. van & T. du Bois 2018
Eerste bevestigde waarneming van de watermijt Neumania papillosa in Nederland (Acari: Hydrachnidia)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 79-82

Foto: Ton van Haaren

top

Agromyza bromi ontdekt aan de kust

Mineervliegen (Agromyzidae) vormen een soortenrijke vliegenfamilie. In totaal komen er ruim 200 soorten in ons land voor.

De larven mineren in planten en de voedselplanten en mijnen kunnen gebruikt worden voor de determinatie.

De volwassen dieren zijn lastiger te determineren. Vaak is bestudering van de mannelijke genitaliën nodig.

In 2016 werd door Joop Prijs een afwijkende mineervlieg gevangen met malaisevallen op enkele plekken aan de kust. Barry Warrington van het Britse Agromzyidae Recording Scheme gaf uitsluitsel: Agromyza bromi. Dit is de eerste vermelding uit Nederland.

Bron:
Warrington, B.P. 2018
The leaf-miner fly Agromyza bromi new to the Netherlands (Diptera: Agromyzidae)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 69-71

Foto aedaegus van Agromyza bromi: Barry Warrington

top

Vier nieuwe mestvliegen

De larven van mestvliegen leven in rottend organisch materiaal.

Deze familie bevat nogal onopvallende vliegjes en ze zijn dan ook onderbemonsterd.

In een nieuwe publicatie worden maar liefst vier nieuwe soorten voor de Nederlandse fauna gemeld: Ischiolepta scabricula, I. denticulata, Lotobia pallidiventris en Sphaerocera monilis.

Bron:
Bree, E. de, J.W. van Zuijlen & J. Wind 2018
Vier nieuwe mestvliegen voor de Nederlandse fauna (Diptera: Sphaeroceridae)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 33-38

Foto Sphaerocera monilis: Dick Belgers

top

Kalkvilla duikt op in Zuid-Limburg

Wolzwevers zijn vliegen die opvallen in het veld en daardoor redelijk goed bestudeerd zijn. De vondst van een nieuwe soort voor Nederland is daarom opmerkelijk.

Op 10 juni 2018 fotografeerde Gerben Mensink een vertegenwoordiger van het genus Villa in het natuurgebied de Piepert bij Eys en plaatste deze op Waarneming.nl.

Het bleek de eerste melding van Villa cingulata voor Nederland. Hiermee zijn nu vijf soorten van dit genus uit Nederland bekend.

Bron:
Smit, J.T. & G. Mensink 2018
De kalkvilla Villa cingulata opgedoken in Nederland (Diptera: Bombyliidae)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 49-51

Foto: Gerben Mensink

top

Platwrat ontdekt op schubmieren

De platwrat Aegiterella tuberculata behoort tot een onbekende groep schimmels die als schijfjes (of wratten) op het lichaam van mieren groeien.

De soort werd op diverse plekken in Nederland aangetroffen, op zes soorten schubmieren.

Lasius alienus en Formica exsecta waren nog niet als gastheer bekend.

Bron:
Boer, P. & J. Noordijk 2018
Infecties van platwrat Aegeritella tuberculata op schubmieren (Formicidae: Formicinae)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 7-12

Foto: Platwrat op Formica polyctena: Theodoor Heijerman

top

Weer 13 nieuwe soorten mosmijten

Mosmijten (Oribatida) behoren tot de best bestudeerde mijtengroepen in Nederland.

Dat er nog veel te ontdekken valt, blijkt uit een nieuwe publicatie.

Sinds de naamlijst uit 2009 is het aantal soorten gegroeid van 318 naar 351, waarvan er nu 13 worden toegevoegd.

Bron:
Siepel, H. 2018
Third supplement to the checklist of moss mites of the Netherlands (Acari: Oribatida)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 99-113

Foto Eupelops hygrophilus: Henk Siepel

top

Nieuwe slakkendodende vlieg in het Korenburgerveen

Recentelijk werd de slakkendodende vlieg Anticheta atriseta aangetroffen in malaisevalmateriaal van het Korenburgerveen.

Uit nader onderzoek bleek dat de soort al eerder was aangetroffen, bij Elburg (1993), Ootmarsum (1999) en het Zwanenwater (2002).

Normaal gesproken prederen de larven van de familie Sciomyzidae op slakken, maar bij het genus Anticheta eten ze de eieren van slakken.

Bron:
Ketelaar, R., E. de Bree & A. Barendregt 2018
De slakkendodende vlieg Anticheta atriseta in Nederland gevonden (Diptera: Sciomyzidae)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 59-67

Foto: Theodoor Heijerman

top

Overzicht mariene snoerwormen

In Nederlandse Faunistische Mededelingen nummer 51 verscheen een nieuwe naamlijst van de snoerwormen (Nemertea).

Het is een relatief onbekende groep, maar ze zijn ecologisch relevant omdat ze prederen op andere zeeorganismen.

Lineus longissimus kan tot 30 meter lang worden en is daarmee het langste dier op aarde.

In deze publicatie worden zes nieuwe soorten voor Nederland gemeld en dit brengt het totaal op 29.

Bron:
Faasse, M.A., M. van Dam-Bijleveld, R. Dekker & J.M. Turbeville 2018
Naamlijst van de mariene snoerwormen van Nederland, met vijf nieuwe soorten (Nemertea)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 83-92

Foto Tetrastemma melanocephalum: Mariska van Dam-Bijleveld

top

Tweede mineervlieg van hulst gevonden

De hulstvlieg Phytomyza ilicis is een bekende mineerder van hulst. Veel hulstblaadjes bevatten de sporen van de larven van deze vlieg die in het blad leven.

Sinds kort is er een tweede mineervlieg op hulst gevonden, Phytomyza jucunda. Deze komt met name voor op Japanse hulst Ilex crenata, maar soms ook op hulst Ilex aquifolium.

De soort is inmiddels op diverse plaatsen in Nederland en België aangetroffen. Dit zijn de eerste vondsten in Europa.

Bron:
Dek, J.C. & C. Van Steenwinkel 2018
Phytomyza jucunda, een nieuwe mineervlieg in Europa (Diptera: Agromyzidae)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 51: 73-78

Foto: Niels-Jan Dek

Een radio-fragment over deze ontdekking uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 24 februari is hier te beluisteren.

top

Nieuwe mot van paddenstoelen

In 2016 werden tientallen microvlinders gekweekt uit een gedeelte van een doolhofzwam Daedalea quercina, die in 2015 te Wolfheze was gevonden.

Het bleek te gaan om de echte mot (Tineidae) Nemapogon fungivorella die nog niet uit Nederland bekend was.

Uit de buitenlandse literatuur blijkt dat het areaal van de Midden-Europese soort zich naar het westen aan het uitbreiden was, met dus de kolonisatie van ons land als gevolg.

Bron:
Moraal, L.G., J.H. Kuchlein & L. Bot 2019
Nemapogon fungivorella (Lepidoptera: Tineidae), een nieuwe soort voor de Nederlandse fauna
Entomologische Berichten 79 (1): 23-31

Foto: Leo Bot

top

Een nieuwe wilgenroosjesmot

In juni 2018 werd in een tuin in het zuiden van Limburg een exemplaar van Mompha lacteella gevangen met licht.

Mompha-soorten kunnen soms erg lastig te determineren zijn, en ook bij dit exemplaar was genitaalonderzoek nodig om tot een sluitende determinatie te komen.

De rupsen vreten, voor zover bekend, van harig wilgenroosje en bergbasterdwederik. De soort komt voor in grote delen van Europa. De Nederlandse naam is donkerbonte wilgenroosjesmot.

Bron:
Prick, M., F. Cupedo, S. Koster & A. Schreurs 2019
Mompha lacteella (Lepidoptera: Momphidae): een nieuwe wilgenroosjesmot in Nederland
Entomologische Berichten 79 (1): 32-33

Foto: Frans Cupedo

top

Onderzoek aan het bladwespengenus Pristiphora

In een omvangrijk artikel in Entomologische Berichten van Leo Blommers en Ad Mol worden maar liefst negen soorten bladwespen uit het genus Pristiphora voor het eerst uit Nederland gemeld. Het gaat om P. insularis, P. punctifrons, P. brevis, P. leucopus, P. tetrica, P. bufo, P. retusa, P. aphantoneura en P. maesta.

Hiermee gaat het aantal bekende inheemse Pristiphora-soorten van 25 naar 34. Vijf van deze nieuwe soorten werden vanaf larve opgekweekt, de andere vier werden als adult gevangen.

Van alle negen worden ook de aanwezige exemplaren in de diverse collecties in Naturalis vermeld, waaruit bleek dat acht van de negen 'nieuwe' soorten al lang in Nederland voorkomen.

Geen van de hier behandelde soorten lijkt echt zeldzaam te zijn, maar hun weinig opvallend uiterlijk - het zijn allemaal kleine zwarte dieren - en de tot recent niet opgeklaarde taxonomie, maakte deze groep niet direct een populair verzamelobject.

Bron:
Blommers, L.H.M. & A.W.M. Mol 2019
Nieuwe en interessante Nederlandse bladwespen van het genus Pristiphora (Hymenoptera: Tenthredinidae: Nematinae)
Entomologische Berichten 79 (1): 11-22

Foto Pristiphora leucopus: Ad Mol

top

Agenda t/m mei 2019
14 maart Symposium 'Ecologie en de praktijk' Ecologica
18 maart Werkavond mollusken determineren Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
19 maart Lezing cicaden Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
20 maart Varia-avond dag- en nachtvlinders Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
23 maart Libellenstudiedag Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie en deze nieuwsbrief
23 maart Sectie Van der Drift, Bodemfaunaexcursie Nederlandse Entomologische Vereniging
23 maart 79e verenigingsdag Nederlandse Malacologische Vereniging
30 maart Mierenwerkgroep, Studiedag Nederlandse Entomologische Vereniging
31 maart Excursie: Vroege-voorjaarsbijen in Averbode Bos en Heide Wilde bijen- en wespenwerkgroep Aculea
6 april Sectie ter Haar, Voorjaarsbijeenkomst Nederlandse Entomologische Vereniging
6 april Voorjaarsdag en Algemene Ledenvergadering Nederlandse Malacologische Vereniging
13 april Spinnensymposium EIS & NEV en deze nieuwsbrief
13 april Excursie De Kaaistoep (Tilburg) Nederlandse Malacologische Vereniging
13 april Sectie Hymenoptera, Voorjaarsexcursie Nederlandse Entomologische Vereniging
13 april Molluskenexcursie de Swalm Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
15 april Werkavond mollusken determineren Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
17 april Varia-avond dag- en nachtvlinders Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
18 april Lentebijeenkomst, Algemene Ledenvergadering Nederlandse Entomologische Vereniging
20 april 80e verenigingsdag Nederlandse Malacologische Vereniging
3-5 mei Libellenweekend Weerribben Libellenvereniging Vlaanderen vzw
11 mei Sektie Everts, Voorjaarsexcursie Nederlandse Entomologische Vereniging
13 mei Werkavond mollusken determineren Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
17-19 mei KNNV Landelijk insectenweekend deze nieuwsbrief
18 mei Molluskenexcursie Savelsbos Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
18 mei Libellenexcursie De Zegge (Antwerpen) Libellenvereniging Vlaanderen vzw
19 mei Excursie: Bijeninventarisatie Diest Citadelbos en Webbekomsbroek Wilde bijen- en wespenwerkgroep Aculea
22 mei Varia-avond dag- en nachtvlinders Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
25 mei 81e verenigingsdag Nederlandse Malacologische Vereniging
25 mei Excursie: Op zoek naar wilde bijen in Doeveren Wilde bijen- en wespenwerkgroep Aculea
31 mei-2 juni Zomerbijeenkomst Nederlandse Entomologische Vereniging

top

Van de redactie

Dit is het vijfenveertigste nummer van Tentakel, de digitale nieuwsbrief over ongewervelde dieren. Deze nieuwsbrief verschijnt onregelmatig naast de reguliere papieren EIS-nieuwsbrief.

In de nieuwsbrief is plaats voor allerlei korte berichten die het onderzoek aan ongewervelden in Nederland aangaan: berichten van het EIS-bureau, oproepen, bijzondere en fenologische waarnemingen, aankondiging van rapporten en boeken en een activiteitenagenda. Ook al uw bijdragen zijn welkom. U kunt deze sturen naar eis@naturalis.nl.

De nieuwsbrief is opgezet als Internetpagina (in HTML) en kan in de meest gangbare e-mailprogramma's worden gelezen. Met de berichtopmaak/e-mailindeling ingesteld op (originele) HTML ziet u behalve tekst ook plaatjes en kunt u via de blauwe links eenvoudig alleen dat nieuws er uit pikken dat u interesseert. Mocht u problemen hebben met het instellen van het HTML-formaat in uw e-mailprogramma schroom dan niet en neem gerust contact op. Of probeer het hier met uw webbrowser. Hier zijn ook alle reeds verschenen nummers beschikbaar.

Mocht u geen belangstelling (meer) hebben voor deze nieuwsbrief: een retour-mailtje naar dit adres is voldoende om uw e-mailadres te verwijderen van deze mailinglist. Aanmelden op dit adres is vanzelfsprekend ook mogelijk.

U kunt onze nieuwtjes volgen door u aan te melden via onze pagina op Facebook.

Ed Colijn

top

Index

De reeds verschenen nummers van Tentakel.

Tentakel 69 - 12 april 2023
Tentakel 68 - 22 februari 2023
Tentakel 67 - 15 december 2022
Tentakel 66 -18 oktober 2022
Tentakel 65 - 30 augustus 2022
Tentakel 64- 14 juni 2022
Tentakel 63 - 14 april 2022
Tentakel 62 - 20 januari 2022
Tentakel 61 - 15 december 2021
Tentakel 60 - 13 oktober 2021
Tentakel 59 -23 april 2021
Tentakel 58 - 13 april 2021
Tentakel 57 - 17 februari 2021
Tentakel 56 - 5 januari 2021
Tentakel 55 - 20 oktober 2020
Tentakel 54 - 25 augustus 2020
Tentakel 53 - 7 juli 2020
Tentakel 52 - 1 mei 2020
Tentakel 51 - 25 februari 2020
Tentakel 50 - 1 januari 2020
Tentakel 49 - 22 oktober 2019
Tentakel 48 - 27 augustus 2019
Tentakel 47 - 10 juli 2019
Tentakel 46 - 9 mei 2019
Tentakel 45 - 13 maart 2019
Tentakel 44 - 1 januari 2019
Tentakel 43 - 24 oktober 2018
Tentakel 42 - 22 augustus 2018
Tentakel 41 - 26 juni 2018
Tentakel 40 - 1 mei 2018
Tentakel 39 - 22 februari 2018
Tentakel 38 - 1 januari 2018
Tentakel 37 - 13 november 2017
Tentakel 36 - 5 september 2017
Tentakel 35 - 12 juli 2017
Tentakel 34 - 15 mei 2017
Tentakel 33 - 16 maart 2017
Tentakel 32 - 25 januari 2017
Tentakel 31 - 25 oktober 2016
Tentakel 30 - 21 juli 2016
Tentakel 29 - 25 mei 2016
Tentakel 28 - 24 maart 2016
Tentakel 27 - 18 januari 2016
Tentakel 26 - 16 december 2015
Tentakel 25 - 25 september 2015
Tentakel 24 - 6 augustus 2015
Tentakel 23 - 4 juni 2015
Tentakel 22 - 22 april 2015
Tentakel 21 - 26 februari 2015
Tentakel 20 -17 december 2014
Tentakel 19 -12 juni 2014
Tentakel 18 -20 maart 2014
Tentakel 17 -19 december 2013
Tentakel 16 - 2 november 2013
Tentakel 15 - 25 juli 2013
Tentakel 14 - 2 mei 2013
Tentakel 13 - 14 januari 2013
Tentakel 12 - 14 december 2012
Tentakel 11 - 19 juli 2012
Tentakel 10 - 8 mei 2012
Tentakel 9 - 8 maart 2012
Tentakel 8 - 1 december 2011
Tentakel 7 - 28 juli 2011
Tentakel 6 - 6 april 2011
Tentakel 5 - 23 december 2010
Tentakel 4 - 15 november 2010
Tentakel 3 - 15 september 2010
Tentakel 2 - 10 augustus 2010
Tentakel 1 - juli 2010